A21 Avezbayev S

Suv manbalarini joylashtirish. Bogiarda suv manbaalari 
b lrhaganda yoki yetishinaganda suv inshootlari: koilar, quduq-
lar, hovuzlar va boshq. loyihalanadi. Inshootiar soni va oicham-
lari bo ni su orish, dorilash, qishioq x jalik mashinalariga 
quyish, ichish va boshqa zaruratlar uchun suvga boigan talabdan 
kelib chiqib aniqlanadi. Suv inshootlari iloji boricha bo ning 
brigada massivi markazida joylashtiriladi. 
Bo almashishlami joriy etish. Qarigan daoixtlarni z vaqtida 
almashtirish, yillar b ylab mahsulotning bir xii chiqishini ta'min-
lash, ayrim uchastkalarga dam bcrish, tuproqiarda yi ilib qolgan 
mazkur ekinga xos zararkunandalar va kasalliklar tashuvchilaiini 
y qotish uchun yuqori intensivli bogiarda bo almashishlari 
k zda tutiladi. Shu maqsadda taxminan uru li va danakli daraxtlar 
egallagan maydonning 20—25% hajmida q shimcha hudud ajrati-
ladi. Bu belgili darajada yosh va mevaga kirgan daraxtlar orasidagi 
doimiy nisbatni saqlab turish, har yiii mevali ekinlardan tur unroq 
hosil olish, tuproqlarning tabiiy unumdorliklaiidan samaraliroq foy-
dalanish, ekish materiallari yetishtirib b-sruvchi k chatxona-
larni tekisroq ish bilan band etish imkonini beradi. Bo hududini 
tashkil etish misoli 24-rasmda keltirilgan. 
Mavjud daraxtzorlarni qayta tiklash, Dataxtzorlarni tiklash 
toia va qisman tiklashlarga boiinadi. T ia tlklash eski, mahsul-
dorligi past bogiarda amalga oshiriladi. Bunda daraxtlar su urib 
olinadi, rmon polosalari, daraxtiar qatoriari chuqur haydaladi, 
415 

---

---

ishda), mevasiz, yo och olinadigan daraxtlar uchastkalarini joy-
lashtirish masalalarini yechiladi. 
Uzumzorlarda har xil navli, mahsulotlaridan foydalanish 
xarakteri (x raki, vinochilik, quritish va sh. . uchun, texnik 
navlar), pishish va yi ib olish muddatlari (juda erta, erta, rta 
erta, rta kech, kech), hosildorligi (kam hosilli va yuqori hosilli) 
bilan ajralib turadigan k chatlar ekiladi. 
Uzumzorlarga ajratiladigan hududlar, odatda, tuproqlari, 
mikroiqlimi, gidrogeologik va boshqa tavsiflari b yicha bir xil 
b lmaganliklari uchun, asosiy navlarga ekologik sharoitlari 
b yicha yaxshi uchastkalar ajratiladi. Ayniqsa, qulay y nalishdagi 
qiyaliklarni va dengiz sathidan balandliklarn: tanlash y li bilan 
navning issiqlik va tuproq sharoitlariga b lgan talablarini hisobga 
olish katta ahamiyatga ega. 
Konyak vinosi materiallarini olish uchun foydalaniladigan 
uzum navlari qiyaliklarning shimoliy, shimoliy-sharqiy, sharqiy va 
shimoliy- arbiy y nalishlaridagi, absolyut balandligi dengiz 
sathidan 200 m baland b lgan, faol haroratlari yi indisi 2600— 
2800°S teng b lgan yaxshi namlanadigan, yumshoq, issiq, unum-
dor tuproqlarda joylashtiriladi. 
Shampan vinosi materiallarini yetishtirish uchun ishlatiladigan 
navlar dengiz sathidan absolyut balandligi 150—200 m b lgan 
qiyaliklarning sharqiy, janubiy-sharqiy, arbiy, janubiy- arbiy 
y nalishlarida, namlangan, nisbatan issiq tuproqlarda joylashtiri-
ladi. Faol temperaturalar yi indisi 2900—3I00°S b lishi kerak. 
Qizil x raki vino olish uchun ishlatiladigan navlar mineral 
'
:
nlanishning, mahsuldor namlik va issiqlikning yuqori darajasini 
unlaydigan ekologik sharoitlarni talab etadi. Ular uchun 
yaxshi tuproq — tipik qora tuproqlar, yaxshi qiyaliklar — absolyut 
balandligi 100—250 m b lgan janubiy, janubiy- arbiy, arbiy va 
janubiy-sharqiy y nalishlar hisoblanadi. Faol haroratlar yi indisi 
3000-3400°S b lishi kerak. 
Uzumlarning x raki navlari sish sharoitlariga, namlik bilan 
ta'minlanishga va yoru likka eng yuqori talablarni q yadi. 
Ularni joylashtirish uchun yuvilmagan, kuchsiz yoki rta yuvil-
gan, yengil va rta mexanik tarkibga ega tuproqlar foydalanilishi 
mumkin. Ular nishabligi 12° katta b lmagan, dengiz sathidan 200 
m baland boimagan qiyaliklarda joylashtiriladi. 
Uzum — kjp^ mehnat talab qiladigan ekin (masalan, hosil-
dorlik 1 ga 75-^00 s b lganda 1 ga yerning hosilini yi ib olish 
14 — Yer tuzishni loyiharasli 
417 

---

uchun 25—36 odam-kuni talab etiladi), Shuning uehun 
mashinalar yordamida yi ishga mos keladigan navlarni tanlash 
katta ahamiyatga ega. Ularda uzum boshlari bandlarining b sh 
qismi uzunligi 40 mm dan kam b lmasligi, hosil esa bir vaqtda 
pishishi kerak. Bunday vaziyatda aralash navlar ekilmaydi. 
Uzumning k p navlari z- zidan changlanadi; agar 
q shimcha changlantirish zarur b lsa, zi changlanmaydigan 
navlar va changlovchi navlar qatorlarini aralashtirib joylashtirish 
nazarda tutiladi. 
Hududning tekis uchastkalarida va zararli shamollar y q 
b lganda, qatorlar shimol-janub y nalishida joylashtiriladi, bu 
uzumzorning quyosh bilan eng yaxshi yoritilishini ta'minlaydi. 
Keskin zararli shamollarda, qatorlar havoning turib qoiishi va 
mevalarning, barglarning chirishi b lmasligi uchun shamoliab tu-
radigan qilib, ya'ni shamol y nalishi b ylab joylashtiriladi. 
Nishabligi 3—6° b lgan qiyaliklarda k ndaiang, reiefning 
keskinligi katta b lganda esa asosiy (bazaviy) gorizontal b ylab 
joylashtiriladi, bu tuproqlarning yuviiishiga t sqiniik qiladi va 
mexanizatsiyalashtirilgan ishlov berishda agregatiar tishining 
tur unligini ta'minlaydi. 
Su orishda qatorlar joylashishi su orish iarmo ining va suv 
egatlarining joylashishi bilan moslashtiriiadi. 
Uzumzorlarni ekishning eng k p tarqalgan sxemalari (qator 
oralari kengligi x daraxtlar orasidagi masofa) : 2,5xi; 2,5 x 1,25; 
2J x 1,5; 2,5 x 1,75; 2,5 x 2,0; 2,5 x 2,5 m hisoblanadi Qatorlar 
bir-birlariga qattiq parallel joylashtirilishi kerak. 
Uzumzorlar massivlari yoilar va ihota rmon polosalari bilan 
chegaralangan kvartallarga boiinadi, ular esa z navbatida katak-
larga b linadi. Kvartallar shakllari iloji boricha t ri burchakli 
boiishi kerak. Ularning uzun tomonlari daraxtiar qatori b ylab 
joylashtiriladi. 
Qiyaliklarda kvartallar kengligi qiyalikning nishabligi, uzunligi 
va tuproq qatlamidan kelib chiqib shunday belgilanadiki, bunda 
yer ustidan oqadigan suvlar oqimi tezligi tuproqlar eroziyasi 
jarayoni boshlanadigan kiritik tezlikdan oshmashligi kerak. 
Qiyaliklar nishabliklariga bogiiq holda kvai tallarning quyidagi 
kengliklari: 3-6°-250-300 m; 6 - 8 ° - 230 m; 8 - 1 0 ° - 1 2 0 -
180 m; 10—12°—150 m tavsiya etiladi. 
Tekislik sharoitlarida kvarlailar kengligi (ularni zararli shamol-
lardan rmon polosalari bilan yaxshi himoyalash uchun) 400— 
500 m b lishi kerak. 
418 

---

Kvartallar uzunligi traktor agregatlarining ishlov berish y na-
lishi uzunligini belgilaydi va stm bilan ularning unumdorligiga 
sezilarli ta'sir k rsatadi. Eng yaxshi uzunlik 600—800 metrdan 
1000 metrgacha hisoblanadi. '• 
Uzumzorlarda kvartallar maydoni 10—25 dan 30 gektargacha 
qilib loyihalanadi. Joylarining murakkab sharoitlariga ega 
uchastkalarda (qiyaliklar y nalishlarining keskin zgarishi, tirik 
t siqlar bilan chegaralanishi va sh. .) kvartallar maydonlari 3—4 
gektargacha qisqartirilishi rnumkin. Har bir kvartalga iloji boricha 
bir xil tuproqlar va bitta yoki yaqin y nalishlardagi qiyaliklar, 
hamda daraxtlarning bir navi kiritiladi. 
Uzumzorlarda birlamchi hududiy birlik y llar orasida joylash-
gan uzluksiz uzum k chatlari — katakchalar hisoblanadi. 
Uzum mevalarini va qirqilgan novdalarni oatorlardan y llarga 
olib chiqishda mehnat sarfini qisqartirish uchun har bir kvartalda 
katakchalararo y Har uzum qatorlariga k ndalang qilib, bir-bir-
laridan 100 yoki 200 m masofada loyihalanadi. Shunga mos tarz-
da kataklarning qatorlar b ylab kengligi 100 yoki 200 m, uning 
uzunligi esa kvartal kengligiga teng b ladi (qiyalikning nishabligi-
ga bo liq holda 100 dan 500 metrgacha). 
Katakcha maydoni 5 gektargacha b kdi. Uzum teradigan 
kombaynlardan va novda maydalagichlardan foydalanilganda 
katakchalararo y llarni va katakchalarni loyihalash zarurati 
b lmaydi, uzumzorlar maydonlari k payadi. 
Uzumchilik brigadalari maydonlari novdalarri qirqish va 
k chatlarni parvarishlash uchun zarur mehnat sarfi b yicha 
aniqlanadi, sababi, bu ishlar yuqori malakali doimiy mutaxas-
sislar tomonidan bajariladi. Uzumzorlarning maydonlari katta 
x jaliklarda ixtisoslashgan brigada, odatda, 80—100 ishchidan 
iborat boiadi; unga (iqlimiy va boshqa sharoitlarga bogiiq 
holda) 80—240 ga uzumzor biriktiriladi. Brigadada ish bilan 
bandlik bir tekis boiishi uchun unga har xil rnuddatlarda 
pishadigan bir necha navlar joylashtirilgan q shni kvartallar 
ajratiladi. Shu tarzda brigada uchastfcalarini joylashtirish 
navlarni joylashtirish bilan bo lanadi. Bunda brigadalarga 
biriktirilgan uzumzorlar butun massivni tashkil etishi, yerlari 
esa tuproq va relefi sharoitlari b yicha bir xil boiishiga 
harakat qilish kerak. 
Uzumchilik brigadasi 10—15 odamdan iborat zvenolarga yoki 
oilaviy pudratchilarga b linadi. Zvenolarga umumiy maydoni 
419 

---

15—20 ga b lgan kvartallar va katakchalar, oilaviy pudratchilarga 
2—5 ga maydonga ega katakchaiar biriktiriladi. Har bir brigada 
hududida 0,3—0,5 ga maydonga ega brigada shiyponlari joy-
lashtiriladi. 
Zaharli kimyoviy modda!arni quyish va saqiash brigada shiy-
ponlaridan chekkada, suv bilan yaxshi ta'minlangan joylarda loyi-
halanadi. 
Uzumzorlar hududlarini tashkil etishda qayta ishlovchi kor-
xonalarni (zavodlar, sexlar) va uzum omborxonalarini joylashtirish 
nazarda tutiladi. Ular bir joyda x jalik markazining ishlab chiqa-
rish mintaqasida joylashtiriladi. 
rmon polosalari uzumzorlar atrofida, maydoni -katta 
b lganda esa kvartallar chegaralari bo^ylab joylashtiriladi. Ular 
2—3 qatorli (kengligi — 8—10 m) qilib, shamol tkazadigan 
tuzilishda loyihalanadi. Uzumzorlarga soya tushirmaslik uchun 
rmon polosalarining har ikki tomonidan 8—10 m kenglikda 
b sh yer qoldiriladi, ulardan y llarni joylashtirish va traktor 
agregatlari aylanishlari uchun foydalaniladi. 
Janubiy tumanlarda ihota polosalari uchun terakdan, hamda 
q shimcha mahsulot beradigan mevali daraxtlar — olcha, 
bodom, yon oqlardan keng foydalaniladi. 
Tuproqlarning eroziyasiga qarshi kurashish uchun nishabligi 
katta qiyaliklarga (7—8° katta) k ndalang qilib har 50—100 metr-
ga butalardan himoya polosalari loyihalanadi. 
Magistral (asosiy) y llar tashqi himoya polosalarining ichki 
tomonidan, kvartallararo y llar — kvartallar chegaralari b ylab 
joylashtiriladi. Ular traktor agregatlarining aylanishlari va ularga 
xizmat k rsatish, yuklarini tashish uchun m ljallangan. Bunday 
y llarning kengligi 8—10 metrga (yurish qismining ikki 
tomonidagi 1—2 m chekkalarini q shganda) tashkil etadi. 
Katakchalararo yoilar katakchalar chegaralar b ylab 3—5 m 
kenglikda loyihalanadi. 
Yo och olinadigan va tol daraxtlari uzumzorlarni tirgaklar, 
navdalarni bo lash va savatlar t kish uchun materiallar bilan 
ta'minlash uchun ekiladi. 
Yo och olinadigan va tol daraxtlari uzumzorlar uchun yaroq-
siz yerlarda, eroziyaga uchragan, yuvilgan va qayta yuvilgan 
tuproqli (nishabligi katta qiyaliklar, jarliklar, soylar va sh. . yer-
lari) yerlarda joylashtiriladi. Ular uzumzorlar uchun zlashtiri-
ladigan yerlarning 10—15% maydonini egallashi mumkin. 
420 

---

---

Turlar va navlarni joylashtirish mas -asi rezavorzorlar uchun* 
yer uchastkasini tanlash bilan bir vaqtda yechiladi. Bunda turlar-
ning biologik xususiyatlaridan, ularning tuproqlarga, namlikka 
b lgan talabidan, sovuq urishidan himoyalanganligidan, zararku- i 
nandalar va kasalliklarga chidamliligidan kelib chiqiladi. Masalan, 
qora smorodina uchun chimli — rta va kuchsiz kulranglashgan, 
kulrang rmon tuproqli yassi qiyaliklar (3°gacha) k proq t ri 
keladi. Janubiy mintaqalarda ular shimoliy y nalishdagi qiyalik-
larda joylashtiriladi. 
Rezavor ekinlarini ekish toza navli, so Iom va sifatli i repro-
duksiyali k chat materiallari bilan amalga oshiriladi. zidan 
changlanmaydigan navlar uchun boshqalaridan changlantirishni 
ta'minlash kerak. 
Tekis uchastkalarda rezavor butalari qatorlari shimoldan 
janubga, qiyaliklarda — qiyalikka k ndalang qilib joylashtiriladi. 
Qatorlar ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashni 
yengillatish uchun bir-birlariga parallel qilib joylashtiriladi. 
Qatorlar orasidagi masofa 2,5—3 m, qatordagi simliklar orasida-
gi masofa smorodina uchun — 0,6—0,7, maymunjon uchun — 
0,3—0,4 m tashkil etadi. Qulupnay 0,8—0,9 x 0,15-0,20 m tart-
ibida joylashtiriladi. 
Kvartallar maydoni ular uzunligi 200—300 m va kengiigi 
150—200 m b lganda 4—7 ga tashkil etadi. Eroziyaga y l 
q ymaslik uchun ularning uzun tomonlari simliklar qatorlari 
b ylab, qiyalikka k ndalang qilib joylashtiriladi, liar bir kvartalni 
bir nav bilan bandlash kerak. 
Rezavor butalarining q shni kvartallari rezavorchilik 
brigadalariga biriktiriladi, ularning maydonlari 30—40 ga tashkil 
etadi. Tsh bilan bandligi tekisroq b lishi uchun ularda har xil 
muddatlarda pishadigan ekinlar b lishi kerak. Qatorlardan hosilni 
olib chiqishni yengillatish uchun rezavorzorlarda kengligi 3—4 m, 
har 50—100 m tkaziladigan y Uar tarmo i loyihalanadi. 
Magistral y llar 6—8 m, kvartallararo y llar — 5—6 m kenglikka 
ega b ladi. Kvartallararo y llar rmon polosalarining har ikki 
tomonidan joylashtiriladi. 
Rezavorzorlar atrofida shamol tkazadigan tuzilishga ega 2 
qator baland sadigan daraxtlardan iborat ihota rmon polosalari 
ekiladi. Rezavorzorlarning maydoni katta boisa kvartallar orasida 
bir qatorli, daraxtlari yonma-yon joylashgan kvartallar qatorlari 
b ylab joylashgan rmon polosalari yaratiladi, bu bir neclia 
422 

---

kvartallarga bir vaqtda ishlov berish imkoniyatini beradi. Bo ni 
himoyalavchi daraxtlar rezavorlar qatorlaridan uzun tomon 
b yicha 6—8 m, kaita tomon b yicha traktor agregatlari ayla-
nishini ta'minlash uchun 8—10 m masofada joylashgar) b lishi 
kerak. 
Kvartallararo himoya rmon polosalarining burchaklarida 
kengligi 8—10 m, agregatlar va transport vositalari tishi uchuu 
oehiq joylar qoldiriladi. 
Rezavor ekinlarini yetishtirishning sanoat texnologiyalarining 
tvshkiliy va iqtisodiy imkoniyatlaridan t laroq foydalanish uchun 
mos x jaliklarda rezavor almashishlar joriy etiladi. Masalan, qora 
smorodina uchun 10 dalali, ekinlar almashinishi quyidagicha 
b lgan rezavor almashish nazarda tutiladi: 1 — b sh shudgor 
i'par)+smorodina yangi ekilgan; 2 — yosh smorodina; 3 — meva-
£••} kiradigan smorodina; 4—8 -- mevalaydigan smorodina; 9 — 
!!'evalaydigan smorodina+qirqib tashlash; 10 — sideral ekinlar 
(kuzgi javdar, arpa). Qulupnayli almashlab ekishlar, odatda, 6—8 
dalali 2—3 yil hosil beradigan, rezavoral-mashishlar 10—12 dalali, 
6—8 yil hosil beradigan b ladi. 
Qulupnayli almashlab ekishlarning taxminiy tuzilishi 
quyidagidek b ladi: 
I. 1 — kuzgi ekinlar; 2 — sideral ekinlar; 3 — qulupnay 
(yangi ekilgan); 4—6 — qulupnay. 
II. I — k p yillik tlar bilan q shib ekilgan kuzgi ekinlar; 
2—3 — k p yillik tlar; 4 — sideral ekinlar; 5 — qulupnay (yan-
gi ekilgan); 6—8 — qulupnay. 
III. 1 — kuzgi ekinlar; 2 — toza shudgor (par); 3 — qulupnay 
(yangi ekilgan); 4—6 — qulupnay. 
Mevalarni sotishga tayyorlash b yicha ishlarni bajarish uchun 
imorailar majmuasiga va avtorefrijeratorlar uchun aylanish may-
donchalariga ega brigada shiyponlari quriladi; u brigada massivi 
markazida asosiy y llar yonida joylashtiriladi. 
' 5. Meva va uzum k chatxonalari hududlarini tashkil etishning