A21 Avezbayev S

Qamab, navbat bilan boqiladigan maydonlarni joylashtirish. 
Qamab, navbat bilan boqiladigan maydonlar barcha turdagi 
yaylovlarda (madaniy, yaxshilangan, tabiiy), ularning mahsuldor-
lik darajasiga, t qoplamalaridan foydalanish xarakteriga bogiiq 
b lmagan holda loyihalanadi. Loyihalashda quyidagi masalalar 
yechiladi: 
— qamab boqiladigan maydonlar sonini va maydonlarini 
aniqlash; 
436 

---

— qamab boqiladigan maydonlar shakllarini belgilash; 
— qamab boqiladigan maydonlarni joylashtirish. 
. tlarni rish va ularni fermalarga (majmualarga) olib kelish 
m ljallangan yaylovlarda ham belgilangan ketma
:
ketlikda foy-
dalaniladigan uchastkalarni nazarda tutish zarur. 
Qamab boqiladigan maydonlar soni va lchamlari yayloval-
mashishga bo liq b ladi va tlarning sish davri uzunligidan, 
bir maydonda bir boqish siklida mollarni boqish kunlari sonidan, 
yaylovlar mahsuldorligidan, poda uchastkalari maydonidan kelib 
chiqib aniqlanadi. 
Bir qamab boqiladigan maydonda mollar boqiladigan kunlar 
soni quyidagi talablarga rioya qilib belgilanadi: t qoplamasidan 
t laroq foydalanish; qamab boqiladigan maydonlarda har safar 
navbatdagi boqishda tlarning ikkilamchi yeyilishiga yoi 
q ymaslik; mollarning gijjali kasalliklar bilan zararlanishining ol-
dini olish. 
Keyingi yillarda hosil kamaymasligi, t qoplamasi esa har bir 
navbatdagi tlatishda yomonlashmasligi uchun t faqat bir marta 
foydalanilishi mumkin, shuning uchun mollar qamab boqiladigan 
maydonlarda birinchi kun yedirilgan tlar poyalari 5—6 sm 
sadigan vaqtdan k p boimagan muddatda (kunlarda) boqilishi 
mumkin. Ushbu talabdan kelib chiqib, tlarning bir kecha-kun-
duzda, masalan bahorda, 1 sm sishida bir maydonda mollarni 
boqish uzunligi 6 kundan, tlar bir kecha-kunduzda 2^3 sm 
sganda esa 2—3 kundan oshmasligi kerak. 
Giijali kasalliklarning oldini olish uchun bir maydonda q ylarni 
6 kundan k p boqish mumkin emas. Aniqlanishicha, gijjali kasallik-
larning mollar axlatlari bilan tashlangan gijjalari va tuxumlari bir-
inchi 6 kunda rivojlanmagan holatda boiadi va ladi. 
Agar mazkur poda uchun yashil ozuqaga boigan talab asosan 
yaylovlar hisobiga qoplanadigan boisa, qamab boqiladigan may-
donlar soni P taxminan quyidagi ifoda b yicha aniqlanishi 
mumkin: 
bunda K — tlarning qayta tiklanish davri yoki tlatish sikli uzunligi, kun; 
S — bir tlatish siklida, bir qamab boqiladigan maydonda mollarni boqish 
kunlari; O — yaylovalmashish tartibida boqishdan chiqariladigan maydonlar 
soni (doimiy tlatiladigan maydonlarning 15—20%). 
437 

---

tlarning qayta tiklanish davri yaylovlar turiga, t qoplamasi 
tipiga, namlanish sharoitiga va yaylov mavsumi oyiga (yoki sikli-
ga) bo liq holda 18—20 kundan 30—35 kun orasida, ayrim payt-
larda 40 kungacha ham zgarib turadi. X jalik yaylovlar btlan 
t la ta'minlanmaganda, odatda, hisoblashlar uchun tlarning 
eng intensiv sadigan davri qabul qilinadi. Yashil ozuqalardagi 
kamchilikni yashil konveyer ekinlari hisobiga qoplash, ularning 
ortiqchalaridan esa silos, pichan, boshqa turdagi mollar uchun 
yashil ozuqa va sh. . foydalanish rejalashtiriladi. Yaylovlar bilan 
yetarli darajada ta'minlang an xo ja lik va fermalarda (avvalo, 
su oriladigan madaniy) hisoblashl&rda tlar sishining rtacha 
davrini (24—26 kun) qabul qilish mumkin. 
Bitta maydonda mollarni boqish davri uzuniigi madaniy 
yaylovlarda 1—3 kundan va tabiiy. yaxshilangan yaylovlarda 4—6 
kundan oshmasligi kerak. Agar tlarning qayta tiklanish davri 
uzunligi 27 kun, bir qamab boqiladigan maydonda, bir tlatish 
siklida mollarni boqish — 3 kun, yaylovalmashish tartibida pichan 
rish, dam berish yoki t qoplamasini yangilash uchun ajrati-
ladigan qamab boqiladigan maydonlar soni 2 b Isa, 
P=(27+3):3+2=12 qamab boqiladigan maydonga teng b Iadi. 
Qamab boqiladigan maydonlar soni yaylovalmashish 
uchastkalari soniga karrali b lishi lcerak. 
Qamab boqiladigan uchastkalar maydoni uiarning sonidan va 
poda uchastkasi lchamidan (maydonidan) kelib chiqib, poda 
uchastkasi maydonini qamab boqiladigan maydonlar soniga 
b lish y li bilan aniqlanadi. 
Qamab boqiladigan maydonlar tomonlari lchamlari va 
ularning nisbatlari mollarni oqilona boqish, t qoplamasini par-
varishlash b yicha qishloq x jalik texnikasidan unumli foydala-
nish, rash xarajatlarini minirnallashtirish, su oriladigan 
yaylovlarda esa bulardan tashqari yom irlatib su orish 
mashinalarining texnik-iqtisodiy k rsatkichlarini hisobga olib bel-
gilanadi. 
Mayda qamab boqiladigan maydonlarni loyihalash mollar hay-
daladigan y llar tarmo ining qalinlashishiga olib keladi, bu 
yaylovlarni parvarishlashda qishjoq x jalik texnikasidan fpydala-
nishni qiyinlashtiradj va ularni rashga katta xarajatlar talab eta-
di, shuning uchun mahsuldoriigi yTjqori yaylovlarda k chma 
chetanlar yordamida b laklab tlatish uchun qarnab boqiladigan 
maydonlarni yirik qilib loyihalash maqsadga muvofiq b ladi. 
438 

---

rash uchun xarajatlar, agar rnaydonlar shakli kvadratga 
yaqin b lsa eng kam b ladi. 
Juda uzun va ensiz qamab boqiladigan maydonlarni loyihalash 
kerak emas, sababi mollar tlarni qattiq toptab tashlashadi va 
mol s qmoqlari paydo boiadi. Boqishda moliar t dalanmaslik-
lari, bir-birlariga xalaqat bermasliklari kerak, shunda t qopla-
masi tekis yediriladi. 
Qamab boqiladigan maydonkengligi shunday boiishi kerakki, 
unda podaning boqish paytida erkin aylanishi ta'minlansin: 1 si-
girga 1—1,25 m, q yga — 0,15—0,20 m kam boimagan kenglik 
zarur. Mollar ikki y naiishda boqilganda qamab boqiladigan 
maydonning minimal kengligi bir bosh hisobiga sigirlar uchun 2 
m, q ylar uchun 0,3 m boiishi kerak. Madaniy yaylovlarda may-
don kengligi bir bosh sigir hisobiga 0,5—0,7 m b lishi kerak. 
Qamab boqiladigan maydon uzunligi uning maydoniga va eni-
ga bogiiq boiadi. Maydoni katta boiganda u 600—800 metrdan 
ortiq boimasligi kerak. Maksimai uzunligi dam olish va so ish 
orasidagi vaqtda qamab boqiladigan maydonda ikki y nalishda 
boqish vaqtida mollar yuradigan masofa b yicha aniqlanadi. 
Qamab boqiladigan maydon ot qoplamasi b yicha bir xil 
boiishi kerak. Bu yaylovlardan t iaroq foydalanishga, mollarni 
yaylov davri davomida yashil ozuqa oilan tekis ta'minlashga, agro-
texnik tadbirlarni yaxshi tkazishga yordam qiladi. 
Qamab boqiladigan maydoniarni shunday joylashtirish kerakki, 
bunda mollarning ortiqcha yurishkm qisqarsin. Buning uchun ular 
fermalarga, yozgi lagerlarga, su orish joylariga va yashil ozuqa 
uchun ekiladigan ekinlar joylashtirilgan almashlab ekish dalalariga 
eng yaqin masofalarda loyihalanadi. 
Qamab boqiladigan maydonlarni loyihalashda qiyaliklar 
y nalishlari va nishabliklari hisobga olinadi. Eroziya jarayonlari-
ning oldini olish va mollarni boqishga yaxshi sharoitlar yaratish 
uchun, qamab boqiladigan maydonlarning uzun tomonlarini qiya-
likka k ndalang qilib joylashtirish kerak. tlari tarkibi va 
tlarning sish muddatlari har xii bo Iganligi uchun bir maydon-
ga har xil y nalishlardagi qiyalklarni kiritish kerak emas (soylar 
bundan mustasno). 
Tekis relefga ega ch l, sahro va yarim sahro mintaqalarida 
qamab boqiladigan maydonlar yorugiik tomoniarini va asosjy 
shamol y nalishlarini hisobga olib joylashtirtladi. 
Yoz vaqtida podalar yoki suruvlami boqishda quyoshga qarshi 
439 

---

y naltirish tavsiya etilmaydi, shuning uchun qamab boqiladigan 
maydonlarning uzun tomonini iloji boricha sharqdan arbga 
qarab joylashtirish kerak. Bahorgi va kuzgi yaylovlarda qamab 
boqiladigan maydonlarni asosiy shamollar y nalishiga per-
pendikulyar qilib joylashtirish maqsadga muvofiq b ladi. 
Qamab boqiladigan maydonlarni joylashtirishga q yiladigan 
ayrim talablar bir-birlariga mos tushmasa yoki qarama-qarshi 
b lsa, oxirgi qaror asosiy talablardan: tuproqlarni eroziyadan hi-
moyalash, yaylovlardan va uiaini parvarishlash b yicha 
texnikadan yuqori unum bilan foydalanishdan kelib chiqib qabul 
qilinadi. 
Mollar haydaladigan y llarning minimal uzunligiga qamab 
boqiladigan maydonlarni koridor tizimi deb ataluvchi usulda kalta 
tomonlari mol haydaladigan y llarga chiqadigan qilib joy-
lashtirish natijasida erishiladi. Biroq bunday joylashtirish su orish 
tarmoqlarini joylashtirishga (su oriladigan yaylovlarda) q yiladi-
gan talablarga qarama-qarshi b lmasligi, hamda maydonlarni 
rash uchun xarajatlarni kamaytirishga yordam berishi kerak. 
har bir qamab boqiladigan maydonda, maydon atrofidagi 
tlarning kuchli toptalishiga y l q ymaslik uchun kengligi 6—8 
m b lgan ikkita darvoza qurish kerak. 
Ayrim poda uchastkalarini, qamab boqiladigan maydonlarni 
rash uchun doimiy va vaqtincha chetan devorlardan foydalanila-
di. Doimiy chetan devor yaylov massivlari, mol haydaladigan 
y Ilar, ayrim vaziyatlarda esa qamab boqiladigan maydonlar 
chegaralari b ylab quriladi. Uning uchun yo och va temir-beton 
ustunlardan, novdalardan, tikanli simlardan foydalaniladi. 
Qir oqb yi yaylovlarida suv toshqinlari pnytida devorlar buzi-
lishining oldini olish uchun yi iladigan yoki varim doimiy, ya'ni 
qish kunlari yechib olinadigan simlardan iborat devorlarni q llash 
maqsadga muvofiq b ladi. K chiriladigan vaqtinchalik devorlar-
dan qamab boqiladigan maydonlarni rash va qismlarga b lib 
tlatish uchastkalarini ajratish uchun foydalaniladi.