A21 Avezbayev S

5. Loyihalash texnologiyasi asoslari 
Har qanday yer tuzish loyihasining mazmuni va vazifalari loyi-
ha ishlanayotgan obyektning turiga va ziga xos xususiyatlariga, 
hududning tabiiy sharoitiga va x jaliklarning iqtisodiy sharoitlari-
ga qarab aniqlanadi. Loyihalar asosiy tarkibiy qismlarga, tarkibiy 
qismlar esa loyihaviy elementlarga b linadi. Loyihalarni bunday 
b lishdan maqsad — loyiha oldiga q yilgan masalalarni belgilan-
gan tartibda, umumiy masalalardan boshlab xususiy 
masalalargacha yechishni tashkil etishdir. Demak, birinchi nav-
batda umumiy masalalar, keyin esa xususiy masalalar yechiladi. 
Zarurat tu ilganda, hususiy masalalarni yechish jarayonida oldin 
yechilgan umumiy masalalarga tuzatish kiritilishi ham mumkin. 
Masalan, x jaliklarda ichki yer tuzish loyihalarini ishlashda 
birinchi navbatda x jalik markazlari va ishlab chiqarish b lin-
malarini joylashtirish masalasi yechiladi. Buning uchun x jalik 
ishlab chiqarishining tashkiliy tuzilishini belgilash kerak. Keyin 
ishlab chiqarish b linmalarining soni, maydoni, joylashgan rni 
va chegaralari aniqlanadi. Har bir aholi yashash joyining vazifasi, 
kelajakdagi rivojlanishi, uy-joy, ishlab chiqarish bilan bo liq bino 
va inshootlarni qurish zarurati aniqlanadi. Chorvachilik fermalari 
joylashtiriladi. 
Yuqorida k rsatilgan masalalar yechilgandan keyin asosiy 
magistral y llar tarmo ini va boshqa muhandislik tarmoqlari va 
inshootlarini joylashtirish masalasi yechiladi. Keyin esa ishlab 
chiqarish b linmalari chegaralarida yer turlari tarkibini va may-
donlarini aniqlash, yerlarni bir turdan ikkinchi turga tkazish 
(transformatsiyalash) va x jalik ihtisosligiga mos holga keltirish, 
b linmalarni mehnat resurslari va ishlab chiqarish vositalari bilan 
ta'minlash masalalari yechiladi. Almashlab ekish tizimi tashkil eti-
ladi. 
Keyin almashlab ekish massivlari hududlari tashkil etiladi. 
Bunda su orish (ishchi) uchastkalari, almashlab ekish dalalari, 
39 

---

brigada uchastkalari, lhota daraxtlan, dala yoilari, dala shiypon-
lari va ichimlik suvi manbaalan joylashtiriladi. Bu ishlarni bajarish 
jarayonida oldin qabul qilingan asosiy yoilarning joylashishiga, 
ishlab chiqarish boiinmalarining chegaralariga tuzatishlar kiriti-
lishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan loyihalash tartibi va texnologiyasi 
an'anaviy boiib, oxirgi yillardagi yer tuzishni loyihalash amaliyoti 
tajribalari asosida tashkil topgan. Bunday tartib loyihani larkibiy 
qismlarga va elemeniiarga boiishni taqoza etadi. 
Yer tuzish loyihasining tarkibiy qismlari — bu bir-biri bilan 
bogiiq va bir maqsad yoiida birlashtirilgan loyihaning asosiy va-
zifalari majmuidir. 
Loyihaning asosiy tarkibiy qismlari quyidagi belgilarga qarab 
aniqlanadi: 
Yechilayotgan loyihaviy masalalar maqsadining bir xiiiigi; 
— loyihada oldin qabu! qilingan yechimlar asosida har bir tar-
kibiy qigm masalalarini mustaqil yechish mumkinligi; 
— bir-biri bilan bogiiq masalalarni iqtisodiy asoslashda yago-
na k rsatkichning borligi; 
— loyihaviy vazifalarning mantiqiy ketma-ketlikda umumiylik-
dan xususiylikka qarab yechilishi. 
Loyihaning asosiy tarkibiy qismlarida yechiladigan masalalar 
loyiha planida (rejasida) k rsatiladi. Loyihaning asosiy tarkibiy 
qismlariga loyiha planida z aksini topadigan bir necha element-
larni kiritish mumkin. 
Loyiha elementiari — bu loyiha planida va yerda natijalari 
ko*rsatiiadigan loyihaviy masalalardir. Loyiha elementlariga misol 
qilib, sug*orish uchastkalarini, -almashlab ekish daialarini, dala 
y llarini, ihota daraxtlari polosalarini, dala shiyponlarini va 
ichimlik suvi manbalarini joylashtirishni k rsatish mumkin. 
Loyihaning aniq vazitalarini ketma-ket yechish tartibi, ularni 
amaliy yechish yoilari, usullari. algoritmlari va dasturlari birgalik-
da loyihalash uslubiyatini tashkil etadi. loyihalash texnoiogiyasi 
loyihalash uslubiyatidan farqii laroq, z ichiga loyihaviy 
masalalarni yechish b yicha ishlab chiqarish amallari majmuini 
oladi. U nafaqat loyihalash uslubiyatiga, balki aniq texnik 
oichash va hisobiash vositalariga, ishni tashkil qilish turlariga 
tayanadi. 
Hozirgi davrda t plangan tajriba yer tuzishni loyihalash 
texnologiyalarini: an'anaviy, kompleks va avtomatlashtirilgan r.sh 
40 

---

asosiy turga boiish imkonini beradi. An'anaviy texnologiya yer 
tuzishning loyihaviy masalalarini yechishning izchillik bilan yaqin-
lashish (oldin umumiy masalalarni, keyin xususiy masalalarni 
yechish va zarur hollarda oldingi yechimlarga tuzatishlar kiritish) 
usuliga asoslanadi. Bu usulda loyiha yechimlarining sifati, asosan, 
loyiha muallifining bilimi va tajribasiga, yer tuzishga ta'sir qiladi-
gan barcha omillar va sharoitlarni hisobga olish va baholash qobi-
liyatiga bogiiq. Shuning uchun ham an'anaviy texnologiya, loyi-
haviy masalalar bir necha yechimda hal boiishiga qaramasdan, 
hamma vaqt ham optimal yechimga ega boiish imkonini bermay-
di. Loyihalash davri ch zilib ketadi. 
Yangi hisoblash vositalarining paydo boiishi, iqtisodiy-mate-
matik usullarning va modellashtirishning rivojlanishi natijasida 
hozirgi davrga kelib, yer tuzishni loyhalashning mexaniza-
tsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan texnologiyalari paydo boidi. 
Loyihalashning kompleks texnologiyasi an'anaviy texnologiya 
bilan birgalikda yer tuzishning ayrim masalalarini yechish uchun 
matematik modeiiashtirish va iqtisodiy-matematik usullardan foy-
dalanishga asoslangan. Bu texnologiya masalalarning optimal 
yechimini topishga asoslangan boiib, loyihaning quyidagi k rsat-
kichlarini
#
aniqlash imkonini beradi: 
— transformatsiyalanadigan. meliorativ holati yaxshilanadigan 
yerlar maydonini; 
— almashlab ekish turlarini, sonini, maydonini va ularning 
hududda joylashgan rnini; 
— eroziyaga qarshi tadbirlarning turlari va tarkibini, bu tadbir-
lar o"tkaziladigan, ihota daraxtlari va gidrotexnik inshootlar joy-
lashtiriladigan hududlar maydonini; 
— aholi yashash joylari va chorvachilik fermalarining joy-
lashadigan rnini yoki koordinatalarini; 
— x jalikdagi ichki yoilarning y nalishlarini va uzunligini; 
— sug*orish uchastkalarining shakllari va maydonlarini; 
— almashlab ekish dalalari maydonlari va boshqalar. 
Bunda EHM yordamida olingan yer tuzish masalalarini 
yechish natijalari hududning tabiiy va boshqa ijtimoiy-ekologik 
sharoitlarini hisobga olgan holda baholanishi zarur. Zarur hollarda 
bu yechimlarga tuzatishlar kintiladi, keyin esa yechimlar loyiha 
planiga tushiriladi. 
Hozirgi davrda yer tuzish masalalarini EHMlar yordamida 
yechishda har xil standart dasturlardan foydalaniladi. 
41 

---

Kompleks texnologiyaning rivojlanishi keyinchalik ayrim 
hisoblashlar jarayonlarini avtomatlashtirishga olib keldi. Maxsus 
ishlangan yer tuzish dasturlari yordamida loyihaning smeta-moliya 
hisoblari, loyihani asoslash b yicha jadvallar ishlana boshjpdi va 
ularning iqtisodiy samaradorligini baholash imkoniyati paydo 
boidi. 
Yer tuzishni loyihalashda maxsus qurilmalar (skaner, digitay-
zer, plotter, grafopostroitel) bilan jihozlangan yuqori quwatli 
EHMlardan foydalanila boshlagandan keyin kompleks texnologiya 
ayrim grafikaviy masalalarni EHMlar yordamida yechish imkonini 
bera boshladi. 
Avtomatlashgan texnologiya yer tuzuvchi loyihachining av-
tomatlashgan ish rnidan foydalangan holda, oldindan belgilan-
gan dasturlar asosida, tugallangan va t la yer tuzish yechimlarini 
olish jarayonidir. Buning uchun maxsus texnika, dastur va axborot 
ta'minoti b lishi kerak. 
Texnika ta'minoti z ichiga katta hajmli xotiraga va harakat 
tezligiga ega b lgan kompyuterni hamda kompyuterga ulanadigan 
zarur qurilmalarni oladi. Qurilmalar tarkibida plan va xaritalarni 
aniq koordinatalari bilan kompyuter xotirasiga kiritish imkonini 
beradigan digitayzer, skaner, loyiha planini belgilangan massh-
tabda, aniqlikda va "rangda qo ozga tushirish imkonini beradigan 
plotter, grafopostroitel yoki printer boiishi kerak. 
Dasturlar bilan ta'minlash standart amaliy dasturlar yordamida 
amalga oshiriladi. Bu dasturlar sonlar va tasvirlar bilan bajariladigan 
murakkab masalalarni yechish imkoniHi beradi. Masalan, yerlarni 
gratik usuli bilan bir necha boiakiarga b lish va avtomatik tarzda 
ularning maydonlarini va burilish nuqtalarinkig koordinatalarini 
aniqlash. tuproq turlariga, umimdorligiga va suv biian ta'minlanish 
darajasiga qarab. almashlab ekish massivlarini joylashtirish, ekinlar 
maydonlari tarkibini va hosildorligini aniqlash va shu kabilar. 
Axborot ta'minoti yer tuzish masalalariga aniq maiumotlarni 
va me'yorlarni kiritish imkonini beradi. Ular tarkibiga yer tuzish 
obyekti b yicha yer tuzishgacha boigan va rejaviy maiumotlar 
kiradi. Bu maiumotlar tarkibiga joylarning sonli modeli (hudud-
ning topografik k rinishi, tuproq unumdorligi, yerning meliorativ 
holati, eroziyaga uchrash darajasi), ishlab-chiqarish natijalari va 
uning hozirgi holatining miqdoriy tavsifi va rivojlanishi k rsat-
kichlari kiradi. Bundan tashqari, loyiha^ash jarayonida amal qilish 
kerak boigan yer tuzishning tartib va qoidalari, talablari, koisat-
42 

---

kichlari va me'yorlarini z ichiga olgan maxsus axborot banki 
b lishi kerak. Demak, avtomatlashgan texnologiyadan foydala-
nish uchun loyihachi mutaxassis yer tuzishni va uning an'anaviy 
usulini yaxshi bilishi, texnik vositalardan, dasturlardan va axborot 
ta'minoti maMumotlaridan foydalana olishi kerak.
!