A21 Avezbayev S

i4
l|aa«*at savollari 
1. Fermer x jali^jda, ichkJ yer tuzish loyihasining tarkibiy qism-
larinf vaelCT^ptiarini sa«ab bering. 
2. Fermer ^ © ' j ^ i n j n g x jafik markazini joylashtirishga qanday 
talabtar qo'^iad.r/"' 
3. Fertner ^ f^lfjktarjda yer turlarining tarkibi va maydonlari qan-
day belglfertadft'"""" 
4. F^rmer^B^Hki^rida a(mashlab ekishlarni qanday tashkil etish 
mumfcwi?
1
' •''" 
5. Fermer x jaliklarida yaytovk4r va piqhanzorlar hududlarini 
tashkil etishda qanday masaialar yechiladi? 
460 

---

---

— yerlarnjng tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan tuzilishi 
t risida ma'lumotiar (suv-himoya mintaqalari va qir oqb yi 
polosalarining, sanitariya himoya mintaqalarming, himoyalanadi-
gan Iahdshaftlarniiig, konseivatsiyalanish bosqichidagi yer 
uchastkalarining, sanitariya va zooveterinariya oraliqlarining, hi-
moya, taqiqfangan va muhofaza mintaqalarining mavjudligi); 
— hududning e,kplogik tuzulishini tavsiflovchi ma'lumotlar 
(migfatsiya kDridarlarj, ekologik birliklar, mikroq riqxonalar, 
hududning ekolpgik har xilligi, ekologik tur unligi indekslari, 
"chekka samara". Jiispbga olingan agrolandshaftlarning mahsul-
dorligi, ekotonlaj uzuiiligi va boshq.). 
X jalikda ipjhlci' yer tuzishning iqtusodiy samarasi quyidagilar-
dan iborat: , ,.", 
— ishjab chiqarish b limJarini, x jalik markazlarini va asosiy 
y llarni joylashtirishda — ishlab chiqarishning yillik xarajatlarini 
va har xil turdagi sarflarni (qayta qurish va qurilish uchun) ka-
maytirishdari; 
—. yer turlari ya almashjab ekishlarni tashkil etishda — sof 
daromadnirig o^shidan; , 
— almashlal? ekjshjar,,, daraxtzorlar, pichanzorlar va yaylovlar 
hududlarini fashkil etishda —
 t
ishjab chiqarish jarayonlarini baja-
rish va ishJab chiqijrisj} ^ararjarining oldini olish (aylanish pplo-
salari, qoldiq uchfjnf^ljakJar, .o^tkir qirralar tagidagi maydonlar-, 
ning kamayishi hi^pplga^chun xarajatlarning pasayishidan. 
Yer. -tuzisK. .iqti§p/diy ..samarasining mazkur tabaqalanishini 
hisobga olib, ishjap Cjhiqarishnirig va unga mos x jalikdarajasi 
infratizimining efem^njtfaririi yaratishdagi kapital xarajatlar sama-
radorligi hisobjanaxfi. Mfasalari, yer turlarini transformatsiyalashda 
sarflangan kapital xarajatlar yangi o
k
zlashtirilgan yoki intensivroq 
462* 

---

---

lar, dalalar, ishchi (su orish) uchastkalarning optimal maydon-
lari, mollarni haydashning y l q yiladigan masofalari b yicha 
ilmiy asoslangan me'yorlarning q llanishini aks ettiradi. X jalik-
da ichki yer tuzish loyihasining texnik k rsatkichlari bunda, yer 
tuzishni loyihalash me'yorlariga qanday rioya qilinganligi, mavjud 
holatga nisbatan yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning keng-
lik sharoitlari yaxshilanganligi, mumkin b lgan yechimlarning 
kamchiliklari va ustunliklari qandayligi t risida fikr yuritish 
imkonini beradi. 
Loyihani agroiqtisodiy asoslash belgilangan hududni tashkil 
etishning ishlab chiqarishni kengaytirish talablariga mosligini 
aniqlash maqsadida tkaziladi, shuning uchun agroiqtisodiy 
asoslash k rsatkichlari, .asosan, x jalikda ichki yer tuzish loyi-
hasining tashkiliy-x jalik tomonini tavsiflaydi va har xil balanslar 
tizimidan iborat b ladi: ishchi kuchi, ozuqa, it, mollarning 
aylanishi, qishloq x jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va 
taqsimlash. Agroiqtisodiy asoslash ishlab chiqarishni va uning tar-
moqlarini joylashtirish, x jalikning tashkiliy-ishlab chiqarish 
tuzulishini asoslash, almashlab ekishlarni joriy etish masalalarini 
yechishni ham z ichiga oladi, bu ham mos k rsatkichlarda aks 
ettiriladi. 
Iqtisodiy asoslash hududni tashkil etishning eng yaxshi yechi-
mini aniqlash, loyihaviy yechimlarning mavjud hofatga nisbatan 
samaradorligini aniqlash va x jalikda ichki yer tuzish loyihasini 
uning samaradorligini tavsiflovchi qiymat k rsatkichlari bilan 
ta'minlash maqsadida tkaziladi. Bunda iqtisodiy k rsatkichlar 
iqtisodiyotni yaxshilash va har xil tarmoqlarda mahsulot ishlab 
chiqarishning sishi, ishlab chiqarish jarayoniarini oqilona tashkil 
etish b yicha kutilayotgan natijalami bu yaxshiJashlar keltirib 
chiqaradigan xarajatlar bilan solishtirish uchun qollaniladi. 
X jalikda ichki yer tuzish IoyihaJarini iqtisodiy asoslash 
k rsatkichlari tizimi loyihalar tabiiy qismlari va elementlari 
b yicha samaradorlik k rsatkichlaridan tashkil topadi va umum-
lashtirilgan tarzda "Yer tuzish iqtisodi" darsligida keltirilgan. 
X jalikda ichki yer tuzishning ijtimoiy samaradorligi loyiha-
ning tarkibiy qismlari va elementlari b yicha tabaqalanadi. 
Ishlab chiqarish boiimlari va x jalik markazlarini joy-
lashtirishda u quyidagilardan iborat b ladi: 
— yer ulushlarini va mulkiy paylarni taqsimlashda, ishlab 
chiqarish b limlarining yer massivlarini shakllantirishda, fuqaro-
464 

---

lar va ishchilar yer ulushlarini x jalikning ichki ishlab chiqarish 
boiimlariga birlashtirishda ijtimoiy haqqoniylikni ta'minlash; 
— ishlab chiqarishni boshqarish va unga rahbarlik qilish sharoit-
larini yaxshilash, korxonalarda ishlab chiqarishnit tttashkil etish, 
bu mehnat unumdorligining oshishiga ta'sir k rsatadi; 
— x jalik markazlarini t ri joylashtirish, uy-joy, madaniy-
mayishiy va ishlab chiqarish qurilishlarining kelajakdagi rivojla-
nishini aniqlash, migratsiya jarayonlari xarakterini maqsadli 
zgartirish hisobiga aholining hayot va mehnat sharoitlarihi 
yaxshilash. 
Magistral y llarni, yoi inshootlarini, boshqa hududni muhan-
dislik jihozlash obyektlarini joylashtirishda ijtimoiy samaradorlik 
odamlar va qishloq x jalik texnikasining ish joyiga va orqaga be-
foyda yurishlari uchun sarflanadigan vaqtni va mabla larni 
qisqartirish, qarama-qarshi yurishlarni tugatish, transport vositalari 
ishlarini yaxshilash, suv, issiqlik ta'minotlarini, aloqa, energiya 
ta'minotini t ri tashkil etish hisobiga mehnat sharoitini zgar-
tirishdan iborat b Iadi. 
Yer turlarini va almashlab ekishlarni ijtimoiy asoslash madaniy 
Iandshaftlarni yaratishdan, aholining estetik va rekratsion talabla-
rini qondirishdan, atrof-muhitni sogiomlashtirish va uni himoy-
alashdan iborat boiadi. 
Aimashlab ekishlarni tashkil etish va ular hududini tuzishning 
ijtimoiy samaradorligi oqilona ishchi y nalishi uzunligiga ega, 
t ri shakllardagi dalalarni loyihalashdan iborat boiadi, bu dala-
da ish jarayonlarini amalga oshirish uchun normal sharoit yarata-
di, mehnat sharoitlarini yaxshilash, qishloq x jaHk texnikasining 
befoyda yurishlari, aylanishlari va kirib chiqishlari vaqtini qisqar-
tirish imkonini beradi, mexanizatorlarning toliqishini, dala ishlari 
muddatlarini kamaytiradi, mehnat unumdorligini oshiradi. 
Dala ishlari davrida ekinlarni optimal maydonli dalalarda jam-
lash hisobiga texnikani, ta'mirlash xizmatini t plash, ovqatlanish-
ni va ishchilar maishiy ahvolini yaxshilash, transport xizmatlarini 
zarur darajada ta'minlash mumkin. 
Daraxzorlar, pichanzorlar va yaylovlar hududlarini tashkil 
etishda loyihaning ijtimoiy samaradorligi agrolandshaftning estetik 
xususiyatlari kuchayishida, ishchilarning (bo bonlar, chorvador-
lar) mehnat sharoitlari yaxshilanishida va sh. . z aksini topadi. 
X jalikda ichki yer tuzish loyihasining ijtimoiy sharoitlarga 
ta'siri darajasini son jihatdan baholash yetarli darajada murakkab-
465 

---

dir, sababi, k p ijtimoiy k rsatkichlar sifat tavsifga ega. Shu bi-
lan bir qatorda loyihaning ijtimoiy samaradorligi quyidagi nati-
jalarga olib keladi, deb hisoblash mumkin: 
— unumsiz faoliyatni (texnikaning tishlari, aylanishlari va 
kirib-chiqishlari, texnik xizmat k rsatish, odamlarni va yuklarni 
tashish, moIJarni haydash va boshq.) qisqartirish hisobiga vaqtni 
tejashga; 
— ishchilar bandligini oshirish, ishlarni bajarishning mav-
sumiyligini va ti izligini tekislash, turib qolishlarni qisqartirish, 
mehnat sharoitini yaxshilashga; 
— ayrim ishchilarning va mehnat jamoalarining, umuman 
korxonaning zlariga biriktirilgan yerlardan va boshqa ishlab 
chiqarish vositalaridan yaxshi foydalanishdan manfaatdorliklari-
ning sishiga. 
Bu ishchilar mehnat unumdorligining sezilarli sishiga, mah-
sulot ishlab chiqarish hajmining k payishiga va uning tannarxi 
pasayishiga olib keladi. Iste'mol va jam armalar sadi, qishloq-
da hayotning ijtimoiy sharoitlari sezilarli yaxshilanadi. 
Natijada, yer tuzishning barcha turdagi samaradorliklari 
qishloq x jalik korxonasi faoliyatining iqtisodiy natijalarida aks 
etadi. Amaliyot k rsatadiki, x jalikda ichki yer tuzish Joyihalari-
ni zlashtirgan x jaliklar ishlab chiqarishni boshqa qishloq x ja-
lik korxonalariga nisbatan tuproqlar unumdorligining t xtovsiz 
sishida samaraliroq olib boradi.