A21 Avezbayev S

(, 

---

B i r i n ch i b 1 i m. 
YER T U Z I S H N I L O Y I H A L A S H N I N G 
NAZARIY A S O S L A R I 
I bob. 
YER TUZISHNI LOYIHALASHNING 
USLUBIY MASALALARl 
1. Yer tuzishni loyihalashuing paydo b lishi 
va rivojlanishi 
Yer jamiyat rivojlanishining qadimiy davrlaridan boshiab, yer 
munosabatlarining moddiy va mulkchilikning asosiy manbayi 
vazifasini bajarib kelmoqda. Yer mulkdorlarining /crg.> ;..
£
u:'ik qH 
ish va undan foydalanish b yicha huquqlarini amalga oshirishdan 
doimiy manfaatdorligi yer egaliklari va ularning chegaralarida 
aniqlik b lishini taiab qiladi. Shu bilan bir qatorda, doimiy ra 
vishda yerlarni chegaralash, b lish, q shish va yiriklashtirisii, 
ulardan foydalanishda tartib rnatish, muhofaza qilish va luidud-
larni samarali foydalanishga moslash zarurati tu ilib turadi. 
Yerlarni samarali foydalanishga moslash ishlari juda qadim zo~ 
monlardan boshlangan b lib, u davrlarda bu ishlar tasodifiy 
xarakterga ega b lgan va asosan yerlarni foydalanish maqsadiariga 
qarab chegaralash ishlari olib borilgan. Masalan: qabilalar zlari 
foydalanadigan yerlarni dehqonchilik, chorvachilik va ov qilish 
maqsadlari uchun b lishgan. Keyinchalik yerga mulkchilik 
munosabatlari paydo b lgandan keyin, bu ishlar yerlarni aniq 
maqsadlar b yicha taqsimlashga, ularni mulkdoriar va yerdan 
foydalanuvchilar manfaatlari b yicha tashkil etishga aylandi v;« 
yer tuzish nomini oldi. 
Boshlanish davrida yer tuzish unchalik qiyin b lmagan yer-
Jarni chegaralash, yer egalari va yerdan foydalanuvchilar yerlari-
ning chegaralarini oddiy geodeziya asboblari (uzunlik lchash 
zanjirlari, ekkerlar va boshq.) yordamida joylarda belgilash, ham-
da ularning yerga bo"lgan huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlar berish 
bilan shu ullangan. 
7 

---

Keyinchalik, yer tuzish yer mulkdorlari yerlarining chega-
ralarini huquqiy va texnik rasmiylashtirishdan tashqari iqtisodiy 
maqsadlarni ham z ichiga ola boshladi. U yerdan foyda-
lanishning eng samarali turlarini tanlash va yer egaliklari 
yerlari hududlarini tashkil etish masalalari biian ham shu ul-
lana boshladi. 
Yer tuzish ishlarining, ayniqsa, ulaming texnik va iqtisodiy 
tomonlarining murakkahlashishi maxsus yer tuzish loyihalahni ish~ 
lashni raqozo eta boshladi. Bu loyihalarda yerlarni taqsimlash, qay-
ta taqsimlash va tashkil etish masalalari chuqur tahlil qilinib, 
asoslanib va zarur hisoblashlar, chizmalar, planlar va xarilalar bi-
lan tasdiqlana boshladi. Yer tuzishda loyihalash ishlarining rivoj-
lanishi bu y nalishda maxsus ilmiy bilimlarning paydo b lishiga 
olib keldi. Keyinchalik bu ilmiy bilimlar asosida yangi fan — yer 
tuzishni loyihalash fani tashkil topdi. Yer tuzishni loyihalash fani 
yer tuzish fanlarining markaziy b ini hisoblanadi. 
Yer tuzishni loyihalash maxsus fan sifatida 1925-yildan bosh-
lab ajralib chiqdi. Yer tuzishning har xil talqin etilishi, uning 
siyosiy va ijtimoy-iqtisodiy vazifalari, vositalari va olib borilish 
uslublarining har xil tarixiy davrlarda zgarib turishi natijasida yer 
tuzishni loyihalashning mazmuni ham zgarib bordi. 
Dehqon jarnoalari va yakka x jaliklari yerlarini tuzish davrida 
(1921 —1929-y.) katta aniqiikda, asosan analitik y l bilan, deh-
qon jamoalari va yakka x jaliklariga yer ajratish ishlari olib boril-
di. Yer tuzishni loyihalash ishlari asosan yer maydonlarini mate-
matika va geodeziya usullari yordamida taqsimiashga va yerdan 
foydalanish huquqini beradigan hujjatiarni tayyorlashga qaratildi. 
Yerdan foydalanishning iqtisodiy tomonlariga esa uncha e'tibor 
berilmadi. 
Ommaviy kollektivlashtirish (1929— 1935-y.) davrida yer 
tuzish ishlari kolxoz va sovxozlarni tashkil qilish bilan bo liq 
b lib, asosiy e'tibor ularning yer maydonlarini barpo qilishga 
qaratildi. Kichik dehqon yakka x jaiiklari rnida yirik sotsialistik 
tipdagi x jaliklar tashkil qilindi. Loyihalash ishlari yangi kolxoz 
va sovxozlarni tashkil qilish, ularni tashkiliy jihatdan mustahkam-
lash, yer maydonlarining barqarorligini ta'minlashga qaratildi: Bu 
ishlar majburiy tarzda tkazildi va yakka x jaliklar yerlari bir-
lashtirilib, kolxoz va sovxozlar tashkil etildi. 
rta hol va badavlat dehqonlar quloqlar deb nomlanib, 
jamiyatga dushman sinf sifatida tugatildi. Dehqonlarni yerdan va 
8 

---

boshqa ishlab chiqarish vositalaridan ajratib, yoilanma ishchilarga 
aylantirish davri boshlandi. 
Yerlami qishloq xo
;
ja!ik- korxoiialariga abadiy foydalanishga 
berish, kolxoz va sovxozlarni tashkiliy .jihatdan mustahkamlash 
davrida (1935—1949-y.), 1935-y. fevral oyida qishloq x jalik 
artelining (kolxozning) "Namunaviy nizomi" (ustavi) qabul qilin-
di. Bu luijjalga asosan qishloq x jaiigi artellanga yer abadiy va 
tekin tbydalanishga berildi. Har bir qishloq x jaiik arieiiga yerdan 
abadiy loydaianishga ruxsat beruvchi Davlal akii (daiolatnomasi) 
berildi. Bu davrda yer tuzish ishlari asosan Davlat aktlarini tay-
yorlash va ularni x jaliklarga berishga qaratildi. 
Sobiq sh ro davlati yer tuzish yordamida yirik tipdagi qishloq 
x jaiik korxonalarini tashkii qildi. Bu korxonalardagi dehqoniar 
yerga va boshqa ishiab chiqarish vositalariga b igan egaiik 
huquqlaridan batamom ajrab, qishloq proletarlari — yollanrna 
ishchilarga aylandi. 
Qishloq xo"jaiik arteilariga yerdan foydalanish huquqini beruv-
chi daviat aktlari berib b iinganidan keyin. asosiy e'tibor x jalik-
iarda ichki yer tuzish ishlariga qaratiidi. 
X jaiiklarni yiriklashtirish davrida (1950—1954-y.) yer tuzish 
ishlari olib borildi. Yiriklashtirilgan xo
-
jalikiar maydoniarini tash-
kii qiiish, ularning shaklidagi va joylashuvidagi kamchiliklarni tu-
gatish, x jaliklarga yerdan foydalanish huquqini beradigan aktlar 
berish va x jalikiarda ichki yer tuzish loyihaiarini ishlash b yicha 
ishiar ham bajariidi. 
Ch llarni zlashtirish davrida (1954—1984-y.) Mirzach l, 
Qarshi, Jizzax, Sherobod ch ilari va boshqa k piab ch l va b z 
yeriar zlashtiriidi. Crziashtirilgan yerlarda yangi x jaiiklar barpo 
qiiindi. Yer tuzish ishlari asosan yangi x jaliklarga yer ajratish, 
ularga yerdan foydalanish huquqini beruvchi aktlarni berish va 
x jaliklarda ichki yer tuzish loyihaiarini ishlash bilan bog"iiq 
b ldi. 
Qishloq x jaligini intensivlash, ishlab chiqarishni ixti-
soslashtirish va tarmoqlarni yiriklashtirish, x jalikiararo birlash-
malar, agrosanoat birlashmalarini tashkii qilish davrida (1985— 
1991-y.) qishloq x jaiigida intensiv dehqonchilik usullarini joriy 
qilish, qishloq x jaligini uning mahsulotlarini qayta ishiaydigan 
sanoat korxonalari bilan biriashtirish va agrosanoat birlashmalarini 
tashkil etish, x jaliklarni ixtisosiashtirish va tarmoqlarni yirik-
lashtirish, yerdan samaraii foydalanishga qaratilgan tadbirlarni 
9 

---

amalga oshirish va yerlarni iqtisodiy baholash bilan bo liq yer 
tuzish ishlari olib borildi. Bu ishlami amalga oshirish maqsadida 
yer tuzish chizmalari (respublika, viloyatlar va tumanlar uchun) 
x jaliklararo va x jaliklarda ichki yer tuzish loyihalari ishlandi, 
ularning hayotga tadbiq qilinishi loyiha instituti va uning b lim-
lari tomonidan nazorat qilib turildi. Lekin bu ishlar nihoyasiga 
yetkazilmadi. 
zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan ke-
yingi bozor iqtisodiga tish bilan bo liq agrar va yer islohotini 
tkazish davrida yer tuzish ishlari mustaqil zbekiston 
Respublikasining yangi "Yer t risida"gi qonuni va Respublika 
Prezidentining qishloq x jaligiga oid farmonlarini amalga oshi-
rishga qaratildi. 
1991-yil qishloq aholisining tomorqa yerlari maydonlarini 
kengaytirish va yangidan tomorqa yerlari ajratish, shahar aholisiga 
dala hovlilari uchun yer ajratish ishlari, 1992-yildan boshlab esa, 
dehqon va fermer x jaliklarini tashkil qilish, norentabel davlat 
x jaliklarini tugatib, ularning rnida kichik jamoa x jaliklarini 
tashkil qilish bilan bogiiq yer tuzish ishlari olib borilmoqda. Shu 
bilan bir qatorda yangi turdagi yer egalari va yerdan foydalanuv-
chilarga ularning yerga b lgan huquqlarini tasdiqlovchi davlat 
aktlarini berish ishlari davom etmoqda. 
1998-yilda qabul qilingan zbekiston Respublikasining "Yer 
kodeksi" olib borilayotgan agrar islohotning negizini tashkil etuv-
chi yer islohotining huquqiy asosini yaratdi. Shu yili Davlat yer 
resurslari q mitasi tashkil etildi. 
X jaliklarda ichki yer tuzish loyihalari kompleks xarakterga 
egaligini va undagi ayrim yer tuzish yechimlari xomaki loyiha 
(chizma) tarzida yechilishini hisobga olib, keyingi davrlarda 
ularning davomi sifatida loyihada k zda tutilgan, amalga oshiri-
lishi uchun kapital mabla lar talab qilinadigan yer tuzish tadbir-
lariga ishchi loyihalar tuzila boshladi. 
Shunday qilib, davlatimizda ma'lum yer tuzishni loyihalash 
tizimi yuzaga keldi. Bu tizim loyiha oldi bosqichida, loyihalash 
davrida va yer tuzish loyihalarini amalga oshirish jarayonida baja-
riladigan ishlarni z ichiga oladi.