A21 Avezbayev S

2. Yer egaliklarini va yerdan foydalanishlarni 
tashkil etish 
Qishloq x jalik korxonalarining yer egaliklari va yerdan foy-
dalanishlarini tashkil etish, uning natijasida qishloq x jalik mah-
sulotlarini ishlab chiqarish uchun yangi yer uchastkasi yaratiladi-
gan va rasmiylashtiriladigan, z ichiga loyihani tuzish, asoslash, 
tasdiqlash va joyiga k chirish harakatlaridan iborat b ladi. 
80 

---

Bunda yer egaliklari va yerdan foydalanishlar tuman tizimi-
ning tarkibiy qismi sifatida shakllantiriladi va joylashtiriladi. 
Yangi tuzilgan x jalikning yer egaligi (yerdan foydalanishi) 
yangi hisoblanadi, u ilgari b lmagan yoki zarurat tufayli uning 
oichamlari (joylashishi, maydoni, tarkibi va boshq.) sezilarii 
zgargan. 
Yer egaligining (yerdan foydalanishning) maydoni va mazkur 
x jalikdagi ishlab chiqarish hajmi zaro bo liq b ladi. Ammo 
x jalikning oichami (uning ishlab chiqarishi) t risida, agar u 
qanday sharoitlarda joylashganligi va uning ixtisosligi qandayiigi 
rnaium b lmasa, maydoni b yicha xulosa qilish mumkin emas. 
Har xil x jaliklarning maydonlarini taqqoslash, faqat, agar ular bir 
xil tabiiy sharoitlarga ega mintaqalarda yoki bitta mintaqada joylash-
gan va bir xil ixtisoslikka ega boigan sharoitlardagina mumkin. 
Yer egaligi (yerdan foydalanish) oichami nafaqat ishlab 
chiqarishda olinadigan mahsuiotning hajmiga, balki ishiab chiqa-
rish amalga oshiriladigan kenglik miqdonga bogiiq boigan har xii 
turlardagi xarajatlar va sarflarga ham ta'sir etadi, masalan, trans-
port xarajatlari. Yer egaligining (yerdan foydaianishning) ixcham-
ligi va tuzilishi ham ahamiyatga ega. Maydonlari bir xil b lgan, 
ammo, soni har xil mustaqil yer uchastkalaridan tashkil topgan. 
ixchamligi b yicha har xil yer egaliklari va yerdan foydalanishlar-
da transport va boshqa xarajatlar har xil boiadi. Bulardan 
tashqari, xarajatlar, zararlar (sarflar), x jalikni boshqarish uning 
hududida qishloqning joylashishiga bogiiq boiadi. Loyihalashda 
bu masalalarning qanday yechilishi (maydoni, tarkibi, ixchamligi, 
qishloqlarning joylashishi) keyinchalik, x jalik hududini va ishlab 
chiqarishini ichki tashkil etish bogiiq boiadi. 
Har bir yer egaligini va yerdan foydalanishni t ri tashkil 
etish, x jalikning keyingi faoliyati uchun hal qiluvchi ahamiyatga 
ega boiadi. U x jaliklararo yer tuzish yordamida amalga oshirila-
di. Loyiha mazmunini tashkil etadigan asosiy masalalar uning 
tarkibiy qismlari deb ataladi. 
Ular zaro bogiiq, ammo ularning har biri belgili darajada 
mustaqii, maxsus usul b yicha yechiladigan masala hisoblanadi. 
Qishloq x jaligi yer egaligini (yerdan foydalanishini) tashkil 
etish loyihasining tarkibiy qismlari quyidagilar hisoblanadi: 
1) yer egaligi (yerdan foydalanish) maydonini belgilash; 
2) yer egaligini (yerdan foydalanishni) joylashtirish va shakl-
lantirish; 
3) qishloqni joylashtirish (yangi x jalikni); 
81 

---

4) yer egaligi (yerdan foydalanish) tarkibidagi yerlar turlarini 
va maydonlarini belgilash; 
5) yer egaligi (yerdan foydalanish) chegaralarini joylashtirish; 
6) x jalik hududini ichki tashkil etish chizmasini tuzish. 
Loyihaning tarkibiy qismlari bir vaqtda, birgalikda va zaro 
bo liq holda yagona loyiha vazifasi sifatida, urnumiylikdan 
xususiylikka qarab yechiladigan qilib ishlanadi. 
Loyiha tuzishga asos qilib tayyorgarlik ishlari davomida yi il-
gan hujjatlar va ma'lumotlar, loyiha tuzish uchun topshiriq, vilo-
yat va tuman yer tuzish chizmasi va boshqa loyiha oldi qidiruv va 
b.ianish ishlari natijalari olinadi. 
Loyiha hisob-kitoblari asosan bir-birlari bilan iqtisodiy jihat-
dan va maydonlari yoki su orish tarmoqlari b yicha bo langan 
bir guruh xojaliklarni yoki t la ma'muriy tuman tarkibiga kirgan 
x jaliklarni qamrab olishi mumkin. Bunda hududning mavjud 
x jaliklararo tashkil etilishining har qanday zgartirilishi z 
ichiga nafaqat yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning 
maqsadga muvofiq lchamlarini belgilashni, balki tashkil etilayot-
gan x jaliklarning iqtisodiy hisob-kitoblar bilan asosiangan ishlab 
chiqarishlari hajmlarini ham oladi. 
Qishloq x jalik korxonalari va fermer x jaliklari yer egalik-
iarini (erdan foydalanishlarini) tashkil etish ioyihasini ishlash us-
iubiyatini keltiramiz. 
1. Yer egaligi (yerdan foydalanish) maydonini belgilash. X ja-
iiklarning yer maydonlari ularning ixtisosliklarini hisobga olgan 
holda, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmiga qarab belgilana-
di. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, ajratiladigan yer maydoni 
oqilona b lishi shart. 
Qishloq x jalik yer egaligining (erdan foydalanishning) may-
doni, agar unga ishlab chiqarish faoliyati amalga oshiriladigan 
hudud, kenglik sifatida qaralsa, joylashishi bilan ajralmas bo lan-
gan. Har xil mintaqalarda va sharoitlarda korxonaning qishloq 
x jalik yerlarining umumiy maydonlari b yicha har xil hudud-
iarda joylashadi. 
Yerdan foydalanishning oqilona maydoni x jalikka mazkur 
ixtisoslikda boshqa sharoitlar bir xil b lganda ishlab chiqarishni 
va hududni samarali tashkil etish, x jalikni eng kam xarajatlar bi-
lan yuritish, yaxshi natijalarga erishish imkonini beradi. Yer egali-
gi (yerdan foydalanish) maydoni mehnat resurslari bilan ta'min-
langan b lishi va x jalik manfaatlariga javob berishi kerak. 

---

Oqilona maydon deganda (hududiy, kenglik tarzida) shunday 
maydon hisoblanadiki, unda boshqarish saqlanib, ishlab chiqarish 
xarajatlari va masofalarni bosib tish bilan bo liq sarfiar y l 
q yarlik darajada b ladi (yuqori chegara); x jalikmng barcha 
tarmoqlari va sohalari muvaffaqiyatli faoliyatlari va rivojlanishlari 
uchun zarur yer turlan bilan ta'minlanadi (pastki chegara). 
Bu x jalikni samarali yuritishni ta'minlovchi maksimum va 
minimumdir. 
Yer egaligi (yerdan foydalanish) maydoni — k p omilli 
funksiyadir: