A21 Avezbayev S

V. Meva-rezavor daraxtlari hududlarird tashkil etish Bunda 
meva-rezavor daraxtlarining turlari va navlarini, kvartallarni, briga-
da uchastkalarini, kataklarni, yordamcbi h jalik markazlarini, hi-
moya rmon polosalarini, suv inshootlarini va su orish tarmo ini 
joylashtirish, hamda rezavorlar, meva va rezavor k chatxonalarini 
joylashtirish va hududlanni tuzish masalalari k riladi. Bo lar, 
uzumzorlar, rezavorzorlar va meva k chatxonalari hududlarini 
tashkil etish mahsuloi ishiab chiqarishoing k payishiga yor-
damlashadi, daraxtzorlarni yaratish uchun qilinadigan kapital xara-
jatlar samaradorligini oshiradi, ularga qarash va ishlov berish, hosil-
ni yi ib olish uchun qilinadigan xarajadarni kamaytiradi. 
VI. Yaylovlar hududini tashkil etish. Yaylovlar hududini tash-
kil etishda ularni chorvachiiik majmualariga, fermaiariga, mollar 
podalariga biriktirish araalga oshiriladi, yaylov almashishlar tashkil 
etiladi, poda va suruv uchasrkaiar?., navbat blian tlatiladigan 
205 

---

uchastkalar, yozgi lagerlar, suv manbalari va su orish joylari, po-
da y llari joylashtiriladi. Tabiiy yaylovlar hududlarini t ri 
tashkil etish, ulardan foydalanishni yaxshihish, yaylov almashish-
larni joriy etish, navbat bilan tlatiladigan maydonlarda mollarni 
oqilona boqish, hayvonlarni yaylovga fermaga haydash masofasini 
va vaqtini qisqartirish hisobiga sarnaradorligini oshirishga yordam 
qiladi. Su oriladigan madaniy yayiovlar hududim tashkil etishda 
suv manbasi, su orish usullari va sh. . t risidagi masalalar 
yechiladi. 
VII. Pichanzorlar hududini tashki) etish. Pichanzorlar ma'lum 
mehnat jamoalariga (brigadalarga) biriktiriladi, pichanzor alma-
shishlar belgilanadi, pichanzor va brigada uchastkalarini, dala 
shiyponlarini, y l tarmoqlarini, suv manbalarini joylashtiriladi. 
Pichanzorlar maydonlarini oqilona tashki! etish ularning mahsul-
dorligi oshishiga, tlarning yaxshilanishiga, texnikadan yuqori 
unum bilan foydalanishga, mehnatni t ri tashkil etishga yordam 
beradi. 
Loyihaning har bir tarkibiy qismiga zining aniqlangan 
maqsadiga va zaro bo iangan masalalariga ega loyihaviy vazi-
falar xosdir; uning har bir elementini ioyiha rejaida grafik tarzda 
k rsatish yoki joyda mahkamlash munikin. Loyihaning tarkibiy 
qismlari mazmuni ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning 
ma'lum bosqichiga (darajasiga) mos tushadi. 
Butun x jalikda ichki yer tuzish loyihasini ishlash yagona 
kompleks vazifa b lib, umumiylikdan xususiylikka asta-sekin 
tish va keyinchalik oldingi loyihaviy yechimlarga aniqlik kiritish 
y li bilan tkaziladi. 
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, x jalikda ichki yer tuzish 
loyihasining qismlari rnas'uliyati va iqtisodiy ahamiyati b yicha 
bir xil emas. Yana shuni hisobga olish kerakki, loyihaviy vazifalar 
va loyihaning tarkibiy qismlari har xil tabiiy va iqiisodiy sharoit-
larda bir-birlaridan farq qiladi. 
Loyihaning k p x jaliklar uchun eng ahamiyatli qismi ishlab 
chiqarish boiimlarini va x jaiik markazlarini joylashtirish 
hisoblanadi. U x jalikning ichki ixtisoslashishini, tashkiliy-ishlab 
chiqarish tuzilishini, x jalikda ichki yer munosabatlarini aniqlay-
di, yer tuzilayotgan x jalikriing barcha tarmoqlari rivojlanishiga 
va samarali faoliyat k rsatishiga, yerlardan foydalanishga, ishlab 
chiqarishni, mehnatni va boshqarishni iashkil etishga katta ta'sir 
k rsatadi. 
206 

---

Loyihaning juda ahamiyatli qismi yer turlarini va almashlab 
ekishni tashkil etish hisoblanadi, sababi, qishloq x jaligi ishlab 
chiqarishining iqtisodiy samaradorljgi sishini ta'minlovchi yer-
dan oqilona foydalanisii va uni muhofaza qilish, tuproqlar unum-
dorligini kengaytirilgan qayta isklash tizimi — har qanday korxo-
naning raqobatbardoshligi garovidir. 
X jalikda ichki yer tuzish loyihasining tarkibi va mazmuni 
quyidagi omillarga bo iiq: 
— x jalikning turi va lchamlari; 
— ixtisosiik va boshqa iqtisodiy sharoitiar; 
— hududning tabiiy xususiyatlari. 
Yirik qishloq x jalik korxonaiari (davlat x jaliklari, hissador-
lik jamiyatlari, jamoa x jaliklari, qishioq x jalik shirkatlari va 
boshq.), asosan, k p tarmoqli hisoblanadi, ycr surlarining katta 
maydonlariga va har xii tarkibiga ega boladi va x jalikda ichki 
yer tuzish loyihasini t la dasturda ishlashni taiab etadi. 
Fermer (dehqon) x jaiikkrida, kichik korxonaiarda x jalikda 
ichki yer tuzish ioyihasi soddaroq b lishi va asosan yer turlarini, 
almashlab ekishni tashkii etish va ular hududlarini tuzish 
masalalarini yechishi mumkin. 
Agrosanoat rnajmualari yoki sanoat ishlab chiqarishining 
(qand, vino, spirt, kraxmal va boshq.) xomashyo mintaqasi tarki-
biga kiruvchi x jaiiklar, asosan, yuqori ixtisoslashgan b ladi, shu 
sababli bunday korxonalarda x ialikda ichki yer tuzishda, ishlab 
chiqarishni oqilona joylashtirish, yer turlarini i ri tashkil etish, 
daraxtlarni ekish, maxsus ahnashlab ekishlarni joriy etish va 
zlashtirish, dehqonchiiik madaniyatini oshirish y li bilan 
yetakchi tarmoqiarni rivqi!antirish uchun eng yaxshi tashkiliy-
hududiy sharoit yaraliladi. 
Chorvachilik mahsulotlaiit\i yetishtirishga ixtisoslashgan qishloq 
x jalik korxonalarida x jalikda ichki yer tuzishda mustahkam 
ozuqa bazasini yaratishga, yuqori untirnli mashinalarni, ishlab 
chiqarishda ozuqalarni tayyorlash va saqlashning ii or texnolo-
giyalarini q llashga. qayta ishlovchi sanoat chiqindilaridan oqilona 
foydalanishga sharoitlar yaratishga alohida e'tibor beriladi. 
Yirik chorvachilik majmuaiari bor x jaliklarda loyihaning 
asosiy mazmuni yer turlari va almashiab ckishlami oqilona tashkil 
etish va ular hududlarini tuzishdan,. dehqonchilik su orish 
dalalarini (oqava suviari bilan su oriladigan) joylashtirishdan, 
ozuqa olinadigan yer turlarini yaxshilashdan iborat boiadi. 
207 

---

Tuproqlarning suv eroziyasi va shasnol defiyatsiyasi kuzatiladi-
gan mintaqalarda x jalikda ichici ycr tuzish loyihasi eroziyaga 
qarshi xarakterga ega boiadi; katta meliorativ resurslarga ega 
mintaqalarda atrof-muhitda salbiy ekologik zgarishlar keltirib 
chiqarmaydigan yer tuzish, meiioratsiya va madaniy-texnik tadbir-
larni bo lash k zda tutiladi; yer turlari tarkib topgan mintaqalar-
da ulardan foydalanish haydaima yerlaroing, samaradorligini 
oshirishga yordam qiladi. 
3. Loyihani ishtesh tartibi va sisullari 
X jalikda ichki yer tuzishni qishloq x jalik korxonalariga 
biriktirilgan, jamoa, dehqon x jaliklari, birlashmalar yerlarida va 
yerga va boshqa ishlab chiqansh vositalariga boigan mulkchilik 
turlaridan qafiy nazar boshqa qishloq x jaligi bilan shu ullanuv-
chi korxonalar mulkchiligida, uzoq muddatii foydaianishda 
boigan yerlarni ham q shib tkaziladi. 
Qishloq x jalik korxonalarida x jalikda iehki yer tuzish tu-
man yer tuzish chizmalari biian yagona texnologik bo iiqlikda 
tkaziladi. Zarur hollarda undan oldin yangi yer egaliklarini va 
yerdan foydalanishlami tashkil etish va mavjudlarini tartibga solish 
bilan bogiiq x jaliklararo yer tuzish tkaziladi. X jaliklararo 
aloqalarni, kooperatsiyam, agrosanoat integratsiyasini rivojlantirish 
uchun x jaliklarda ichki yer tuzish zaro yagona ishlab chiqarish 
vazifalari yoki sikllari bilan bogiangan barcha qishloq x jalik 
korxonalarida bir vaqtda tkazilishi mumkin. 
X jalikda ichki yer tuzish ioyihasi sifatli, yerning relefi tushi-
rilgan reja-xarita materialids, oldingi yer tuzish, yerlnrni x jalikda 
ichki baholash, tuproq, geobotanika, agrokimyo va boshqa turdagi 
izlanishlar va qidiruvlar materiailandan fby
r
dalanib tuziladi. Bunday 
materiallar y q b lsa, loyihani tuzishgacha zarur izlanish va 
qidiruviar tkaziladi yoki bor maiumotlar tuzatiladi. 
Loyiha oldi ishlari (tuman yer tuzish, yerlarni qayta taqsimlash, 
yoi tarmo ini joylashtirish chizmaiari, texnik-iqtisodiy asosla',h va 
hisob-kitoblar va boshq.) x jaliklararo yer tuzish, melic asiya, 
agro rmon melioratsiyasi, qishioq aholi yashash joylarini rejalash va 
qurish maiumotlaridan, yerlarni qishloq mainuriyati ixtiyoriga 
berish va boshq. materiallaridan ham tbydahniladi 
X jalikda ichki yer tuzish loyihasini ishlai uchun plan-xarita 
materiallarining masshtabi yer egaliklari va yerdan foydalanishlar 
208 

---

oichamlariga, shakliga, yer turlarining boiaklarga boiinishiga va 
bir-birlaridan ajralishiga, konturliligiga, relefning murakkabligiga, 
yerlarning meliorativ ahvoliga va ulardan foydalanishning inten-
sivligiga bogiiq boiadi. Mamlakat mintaqalari b yichaf har xil 
masshtabdagi — 1:10000 dan 1:50000 gacha, rejalardan foydalani-
ladi. 
Su orma dehqonchilik, intensiv bo dorchilik va uzumchilik 
hududlarida yirik 1:5000 va 1:10000 masshtablardagi rejalardan 
foydalaniladi; yer turlarining mayda konturliligi sharoitida — 
asosan, 1:10000; katta haydalma yer massivlariga ega choi 
mintaqalarida va jamoa x jaliklarida — 1:25000; sahro va yarim 
sahro mintaqalaridagi chorvachilik x jaliklarida — 1:50000 
masshtabli rejalardan foydalaniladi. 
Loyihalashning boshida yechish zarur boigan ahamiyatli 
masala hisoblangan (loyihaviy m ijallangan) davrni aniqlash 
hisoblanadi. 
X jalikda ichki yer tuzish loyihalari ikki muddatga ishlanadi: 
hisoblangan, x jalikning loyihada k zda tutilgan tadbirlarni 
amalga oshirish b yicha real imkoniyatlardan kelib chiqadigan va 
bashoratlangan (istiqboldagi), bu davrda x jalik yerlarining 
potensial mahsuldorligidan iloji boricha maksimal foydalanish, 
qishloq x jaiik foydalanishiga yerlarni tortish b yicha choralar 
nazarda tutiladi. 
Hisoblangan (loyihada m ljallangan) davr — unda x jalikda 
ichki yer tuzish loyihasida k zlangan barcha yechimlar amalga 
oshirilgan boiishi kerak va uning oxirida qishloq x jalik kor-
xonasi Ioyihada belgilangan rivojlanishning va yerdan foydalanish-
ning texnik-iqtisodiy k rsatkichlariga chiqishi zarur. 
Chegaralarga ega loyiha elementlari (almashlab ekish dalalari, 
ishchi uchastkalar, brigadalar yer massivlari, dala y llari va 
boshq.) loyihani amalga oshirishning birinchi yilidayoq zlashtir-
iiishini hisobga olib, almashlab ekishlar — ularning rotatsiyasi 
davrida, yaylov va pichanzorlar — toiaqonli sun'iy tlar qat-
iamining yaratilishi davrida, daraxtzorlar — mevalash davrining 
boshlanishigacha boigan davrda zlashtiriladi, loyihada bu davr 
rtacha besh yilga teng deb qabul qilinadi. 
Bashoratlash (istiqbol) davri, asosan, 15 yilga teng. 
Loyihaning asosiy k rsatkichlari zlashtirishning birinchi 
yiliga, hisoblangan (loyihaviy) va istiqboldagi davrlarga keltiriladi. 
X jalikda ichk< yer tuzish loyihasini ishlashning ikkita asosiy 
yoii mavjud: 
209 

---

— an'anaviy, berilgan nazorat sonlaridan kelib chiqib, hududiy 
tashkil etishni texnik-iqtisodiy asosiash tamoyili b yicha amalga 
oshiriladigan; 
— resursli, x jalik yerlarining potensial mahsuldorligini, uning 
mehnat va pul-moddiy resurslar bilan ta'minlanganligini hisobga 
oluvchi. 
Rejali iqtisodiyot sharoitida k p foydalaniladigan an'anaviy 
usulda, x jalikka qishloq x jaiik mahsulotlarini ishlab chiqarish 
rejasi (davlat buyurtmasi, nazorat sonlari) tushiriladi. Bunda 
x jalikda ichki yer tuzish loyihasiga rejani yerga "bogiash" 
imkonini beradigan asbob sifatida qaraladi. 
Bunday vaziyatda loyihalash usuli agroiqtisodiy hisob-kitob-
larni zaro kelishtirilgan holda tkazishdan va loyihaviy yer 
tuzish masalalarini loyihaning tarkibiy qismlari va elementlari 
b yicha yechishdan iborat b ladi (15-rasm). 
Loyihaviy masalalarni yechishning taxminiy tartibi 
quyidagidek: 
1. Ishlab chiqarish boiimlari va markazlarining, ozuqa oli-
nadigan yerlarning k zlanayotgan soni, lchamlari va joy-
lashishi, xodimlarning rejalashtirilgan yashash joylari asosida beril-
gan mollarning bosh sonini ishlab chiqarish b limlari va fermalar 
b yicha, ularning optimal lchamlariga yaqin qilib taqsimlash 
amalga oshiriladi. 
2. X jalikning ishlab chiqarish b Iimlari (b limlar, ishlab 
chiqarish uchastkalari, brigadalar) va fermalari b yicha chorva 
mollarining ozuqaga boigan talabi, yashil konveyer, haydalma 
yerlarda ekiladigan ozuqa ekinlari maydoni hivoblanadi. Bunda 
yashil konveyer chizmasini tuzishda yerlarning imnsformatsiyala-
nishini, aniqlangan ozuqa olinadigan yerlarning ioyihaviy may-
doni hisobga olinadi. 
3. Loyihada aniqlangan yerlarning iarkibi va maydonlari, 
ularni transformatsiyalash va yaxshilash asosida haydalma yerla-
rining barcha uchastkaiari maydon- va joylashishi belgilanadi. 
Ozuqa ekinlarining oldin hisoblangan maydonlarini, donli, boshqa 
oziq-ovqat va texnika ekiniari maydonlarining rejalashtirilgan 
tarkibini, ularning almashish tartibini, hududnmg labiiy xususiyat-
larini va aholi tizirnini hisobga olib, x jalikda almashlab ekish 
tizimi loyihalanadi. 
4. Almashlab ekishlar, meva-rezavor daraxtzorlari va ozuqa 
olinadigan yerlar hududlarida ichki yer tuzish arnalga oshiriladi. 
210 

---

5. X jalikning barcha maydonlarini, dehqonchilik mahsulot-
larini ishlab chiqarishni va taqsimlashni, ozuqa balansini 
hisoblash uchun asos b lib xizmat qiladigan yer turlarining loyi-
haviy eksplikatsiyasi tuziladi. 
6. Loyihaning samaradorligini, asosiy va aylanma fondlarga, 
mehnat resurslariga. kapital yuklamalarga b lgan talabni hisoblash 
amalga oshiriladi, loyihani amalga oshirish rejasi tuziladi. 
An'anaviy usulda tuzilgan x jalikda ichki yer tuzish loyihasi 
x jalikning ishlab chiqarish dasturini texnik-iqtisodiy asoslashdan 
iborat b ladi. Bu dastur faqat kerakli resurslar (kapital yukla-
malar, mehnat resurslari, texnika, ma'danli itlar va boshq.) 
jalb qilingandan keyin bajarilishi rnumkin. Aynan shu bilan bun-
day loyihadagi k plab tadbirlaming (yerlarni transformatsiyalash, 
ishlab chiqarish, suv x jaligi, y l qurilishlari, tuproqlarni melio-
ratsiyalash, daraxtzorlarni barpo etish va boshq,) chizma darajasi-
da ishlanishini tushuntirish mumkin. Bunday loyiha faqat u zarur 
resurslar bilan ta'minlangandagina amalga oshirilishi mumkin. 
Loyihalashning an'anaviy usuli davlat qishloq x jalik korxo-
nalarida, uru chilik, elita, naslchilik, quv-tajriba x jaliklarida, 
sanoat korxonalarining yordamchi x jaliklarida, ya'ni ishlab 
chiqarishning nazorat sonlarini davlatdan oladigan va bu sonlar-
dan kelib chiqadigan pul-moddiy, mehnat va boshqa resurslarni 
ham davlat yoki boshqa buyurtmachi tomonidan oladigan x ja-
liklarda ichki yer tuzish loyihasini ishlashda foydalanilishi 
mumkin. Mazkur usul yerlar zlashtirilayotgan, aholi k chiri-
layotgan tumanlarda ham keng q llanilishi mumkin. 
Toia mustaqillikda, z- zini mabla bilan ta'minlash va z 
xarajatlarini zi qoplashda korxonalarda, bir tomondan, yerdan 
maksima! intensiv foydalanish, ikkinchi tomondan esa yer resurs-
larini kuchsizlanishdan, buzilishdan, eroziyadan saqlash iqtisodiy 
manfaati paydo b ladi. Bunday vaziyatda loyihalashning resurs 
usulidan foydalaniladi. 
Resurs usulida loyihaviy masalalarni yechish tartibi. 
1. X jalik yer turlarining tabiiy salohiyati bioiqlimiy, 
agroekologik baholanadi, bozor kon'yunkturasi iganiladi va shu 
asosda mazkur qishloq x jalik korxonasida qanday mahsulotni va 
qanday hajmda ishlab chiqarish maqsadga muvofiqligi aniqlanadi. 
2. Korxonaning real ishlab chiqarish dasturi tuziiadi, u mavjud 
resurslar bilan tasdiqlanishi va x jaiikda kengaytirilgan takror ish-
lab chiqarishni, maksimal foyda olishni va tuproqlar unumdorli-
gining t xtovsiz oshib borishini ta'mmlashi kerak. 
211 

---

---

---

---

X jalikda ichki yer tuzish loyihasi an'anaviy usul b yicha 
bashorat k rinishiga ega va uni zlashtirish resursiarni jalb etishga 
bo liq boiadi, resurs usulida loyiha real b ladi, sababi, u mavjud 
resurslar asosida tuziladi. Masalan, an'anaviy loyihalashda ekinlar 
hosildorligi loyihalash uchun topshiriqqa kiritiladi, u bashorat xarak-
teriga ega boiadi, loyihachining vazifasi unga erishishga yor-
damlashadigan resurslar lchamlarini hisoblashdan iborat boiadi. 
Dastur-maqsadli yondoshuvda esa ekinlar hosildorligi — bu 
aniq k rsatkich. U mavjud moltarning bosh sonidan va bor ma'-
danli itlardan tayyorlangan ekish materiallari sifatidan kelib 
chiqib, mavjud chiqarish omillarining: yerlar sifati, solinadigan 
organik va ma'danli itlar hajmining yi ma ta'siriga bogiiq 
boiadi. z navbatida mollar bosh soni va mahsuldorligi ozuqa 
ishlab chiqarish hajmidan kelib chiqib aniqlanadi, u ekinlar hosil-
dorligi va yerlar mahsuldorligiga, yashil konveyer tartibiga, ozuqa 
olinadigan yerlar tarkibiga, ishlab chiqarish qurilishi hajmiga 
bogiiq b ladi. 
Resurs usuli b yicha loyihalashda ishlab chiqarish omillari va 
sharoitlari orasidagi zaro aloqa, ilmiy asoslangan me'yoriy-
maiumot axborotining katta hajmi hisobga olinadi, bu masalani 
formallashtirishni, maiumotlar bankini yaratishni va kompyuter-
dan foydalanishni talab etadi. 
X jalikda ichki yer tuzish b yicha ishlar bir necha bosqichda 
bajariladi: 
— tayyorgarlik ishlari va yer tuzish izlanishlari; 
— loyihalashga topshiriq ishlash va tasdiqlash; 
— loyihani tuzish, k rib chiqish va tasdiqlash; 
— loyihani joylarga k chirish; 
— yer tuzish hujjatlarini tayyorlash va berish; 
— loyihaviy tadbirlarni amaiga oshirish va x jaliklarga mual-
liflik nazorati tartibida yordam k rsatish (qishloq x jalik korxon-
alariga yer tuzish xizmatini k rsatish). 
X jalikda ichki yer tuzish loyihasida belgilangan hududni 
tashkil etish qishloq x jalik korxonalari uchun majburiy boiishi 
kerak.