A21 Avezbayev S

4. Loyihalanayotgan yer turlarini tashkil etishni asoslash 
Qarama-qarshi y nalishlarda ta'sir etuvchi iqtisodiy va tabiiy 
sharoitlarning murakkab yi indisi, loyihaviy yechimlami chuqur 
324 

---

asoslashni, ayrim hollarda esa fbyihaning har xil yechimlarini fsh-
lashni va tahlil etishni talab etadi. Masalan, yerdan foydalanuv-
chilarning iqtisodiy manfaatlari k pchilik hollarda haydalma yer-
lar maydonini kengaytirishni talab etadi, ekologik sharoitlar esa, 
aksincha, yerlarni qishloq x jaligida foydalanishga keng jalb 
etishga qarshilik qiladi. Yer tuzish jarayonida zining tabiiy 
xususiyatlari b yicha transformatsiyalash va yaxshilashga yaroqli 
barcha obyektlardan shundaylarini tanlash kerakki, ular tabiatni 
muhofaza qilish talablariga qattiq rioya qilgan holda x jalikka eng 
katta samara bersin. 
Yerdan foydalanish samaradorligining eng ahamiyatli k rsat-
kichlaridan biri qimmatbaho yer turlari maydonlarini ahamiyati 
kamroqlari hisobiga kengaytirish, qishloq x jaligida foydalanil-
mayotgan yerlarni kiritish hisoblanadi. Shu sababli, loyihani tavsi-
flash uchun ayrim yer turlarining yer tuzishgacha va loyiha 
b yicha maydonlari solishtiriladi, yerlarni transformatsiyalash, 
maydonlar balansi, ishlab chiqarish b limlari va yer turlari 
b yicha yerlarning tahminiy eksplikatsiyasi jadvallari ishlanadi, 
yerlarni ziashtirish, transformatsiyalash va joylashtirishning 
turlari, hajmi va navbati belgilanadi. 
Yer turlarining ularni yaxshilash b yicha tadbirlar natijasida 
maydonlari zgarishi bilan bir qatorda, sifat zgarishlari ham 
hisobga olinadi. Yerlar sifatining oshishini tuproqlarning bonitet 
va yerlarni iqtisodiy baholash ballari sishi tavsiflaydi. Yerlarni 
transformatsiyalash va joylashtirishda yerlarning tuproqlari, relefi, 
namlanish sharoiti, uzoqligi b yicha tavsifi ularning zlashtirish, 
yaxshilash va boshqa turdagi yerlarga tkazish uchun yaroqliligi 
nuqtayi nazaridan beriladi. 
Yerlar sifatini baholash materiallari b yicha, ayrim ekinlar, 
daraxtlar, pichanzoriar va yaylovlarning mavjud hosildorligini 
hisobga olib, loyihaning har xil yechimlarj b yicha mahsulotning 
sishi yoki kamayishi aniqlanadi. 
Tuproq eroziyasi sharoitida loyihaviy yechimlar, ular qanday 
darajada suv eroziyasi va deflyatsiya jarayonlari t xtashiga, tuproq 
unumdorligining k tarilishiga yordam qilishi bilan ham ba-
holariadi. 
Yer turlarini va almashlab ekishni tashki! etish har xil yem-
xashak yetishtirish tizimini taqazo etganligi sababli, loyihada yem-
xashak balansi ishlanadi va ularni qoplash manbalari aniqlanadi. 
Yer turlarini tashkil etish loyihasi qishloq x jalik texnikasidan 
325 

---

---

---

---

---

— keltirilgan xarajatlarni; 
— kapital xarajatlar samaradorligi koeffitsientini; 
— sof daromadning keltirilgan xarajatlarga nisbatini (ioyiha 
yechimlarini solishtirishda foydalaniladi). 
Amaliyot k rsatadiki, ekologik va tabiatni muhofaza qilish ta-
lablariga rioya qilinganda eng yuqori iqtisodiy samaradorlikka toza 
tabiiy yaylovlarni, pichanzoHarni, b z yeriarni, chakalakzorlarni 
haydalma yerlarga transformatsiyalashda, hamda yaylovlar va 
pichanzorlarni tubdan yaxshilashda erishiladi. 
Daraxtlarni tqazish (bo lar, uzumzorlar) yerlarni su orish 
va quritish, botqoqlarni, qumliklarni zlashtirish b yicha tadbir-
lar ham samarali, lekin ular uzoq davom etadi. Buzilgan yerlarni 
rekultivatsiyalash, karyerlarni, rmonlarni zlashtirish kam 
samara beradi. Yer turlarini tashkil ctish b yicha tadbirlarning 
katta qismi kapital xarajatiar bilan bo liq b lgani uchun, 
q shimcha muhandislik izlanishlari va smetamoliya hisob-kitob-
larini tkazish talab qilinadi, x jalikda ichki yer tuzish loyihasi 
ma'lumotlari mos ishchi loyihalarda aniqlashtiriladi. 
5. Almashlab ekish tlzimini tashkU etish 
Amaliyot k rsatadiki, qishloq xo
l
jalik ishlab chiqarishini va 
hududni ilmiy asoslangan dehqonchilik tizimlari asosida tashkil 
etishni almashlab ekishlarni joriy etish va zlashtirishdan, x ja-
likning aniq tabiiy va iqtisodiy sharoitlariga, haydalma yerlarning 
har bir uchastkasi xususiyatlariga mos keladigan ekinlar almashi-
nishining qattiq tartibini belgilashdan boshlash kerak. T ri al-
mashlab ekishlar — oqilona dehqonchilik asosidir. Ular yerdan, 
qishloq x jalik texnikasidan, mehnat va pul-moddiy resurslardan 
foydalanish samaradorligini oshirishga yordamlashadi. 
Almashlab ekishlarni joriy etishni butun qishloq x jalik ishlab 
chiqarishini tashkil etishdan va x jalikning aniq xususiyatlaridan 
ajratib amalga oshirish mumkin emas, shuning uchun hududni 
tashkil etishning bu elementlari faqat rivojlanayotgan ishlab 
chiqarishning, yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning xususi-
yatlari bilan bo lanishini ta'minlovchi yer tuzish loyihalarida 
k rilishi kerak. 
Qishloq x jalik korxonasi hududi tabiiy xususiyatlari (unum-
dorligi, shakli, x jalik markazlaridan uzoqligi) b yicha bir xil 
emas. Shu bilan birga haydalma yerlarda ahamiyati b yicha har 
330 

---

xi! ekinlar ekiladi, ularning sish sharoitiga, tuproqiarning suv va 
ozuqa rejimiga taiablari, ekinlami yetishtirish texnologiyalari, 
mehnat si imi va yuk si imi har xil. Bu har bir x jalikda ekin-
larning har xil tarkibi va almashinishi bilan individul almashlab 
ekishlarni joriy etish zaruratini keitirib chiqaradi.