A21 Avezbayev S

Almashlab ekishlar tizimi deb x jalikdagi uiarning tiplari, 
turlari, soni, maydoni va joylashishining yi indisidan iborat al-
mashlab ekishlar t plarniga aytiladi. Bunda almashlab ekishlar 
x jalikdagi vaziialari, ekinlarni yetishtirish texnologiyalari va 
ularui stirish sharoitlariga q yiladigan talablar b yicha bir-bir-
iaridan farq qiladi. 
Almashlab ekish tizimini tashkii etisSi ularning tiplari va turlarini 
beigilashni; soni va maydonlarmi aniqlashni; joylashtirishni z ichi-
ga oladi. Bu masalalar zaro bo liq, shuning uchun ularni loyiha-
lashda ularga loyihaviy masalalar majmui sifatida qaraladi. 
Qator x jaliklarda ishlab chiqarish zarurati tufayli almashlab 
ekishdan tashqari uchastkalar ham tashkil etiladi, ular almashlab 
ekishlarga kirmaydi. Almashlab ekishdan tashqari uchastkalami 
tashkil etish loyihaning mazkur qismida ahnashiab ekishlarni 
tashkil eiish bilan bir vaqtda k rib ehiqiladi. 
Almashlab ekishiar — dehqonchiiik va h jalik tizimlarining 
bosh b inidir. dBmashlab ekishlar asosida dalalarni itlash, 
simliklarni hirnoya qilish, uru chilik, tuproqlarga ishlov berish 
dasturlari belgilanadi, zarur mashinalar majmui, pul-moddiy vosi-
talari va mehnat xarajatlari aniqlanadi. Almashlab ekishlar bilan 
ihota rmon polosalari, eroziyaga qarshi tadbiriar, y llar, su or-
ish va zax qochirish tizimlari bo lanadi. Ularni tashkil etish 
ozuqa ishlab chiqarish bilan bo lanadi. 
Almashlab ekishlarni loyihalashda quyidagi talablarni bajarish 
kerak: 
— x jalikdagi almashlab ekishiar asosida ekinlar maydonlari-
ning ihniy asoslangan, tabiiy va iqtisodiy sharoitlarni, hududning 
agroekologik v.a kenglik xususiyatlarini hisobga oladigan, yer ega-
liklari va yerdan foydalanuvchilarning iqtisodiy manfaatlaridan ke-
lib chiqib, ekinlarni eng yaxshi oidingi ekinlar bilan ta'minlash, 
mollarning ozuqaga, simlikchilikning uru likka b lgan talabini 
qondirish imkonini beradigan tarkibi yotishi kerak; 
— almashlab ekishlar maydoni va soni b yicha x jalikdagi 
ichki ishlab chiqarish b limlari va x jalik markazlari lchamlari, 
joylashishi bilan bo lanishi kerak, bu yerdan foydalanishdagi or-
331 

---

tiqchalikni tugatish va jamoalarning undan foydalanish sama-
radorligini oshirishdan manfaatdorligini k tarish imkonini beradi; 
— almashlab ekishlar va daialar lchamlari va shakllari 
b yicha zlarida imkoni boricha texnikadan yuqori unumii foy-
dalanishni, dehqonchilikdagi ishchi jarayonlarni oqilona tashkil 
etishni, qishloq x jalik ekiniarini yetishtirishning progressiv 
texnologiyalarini q llashni ta'miniashi kerak; 
— hududida ekinlarning tarkibi, almashinishi va joylashishi 
b yicha almashlab ekishlar tuproqlar unumdorligini t xtovsiz os-
hirishga, eroziya jarayonlarining tugashiga yoki oldi olinishiga, 
hosildorlik sishiga zamin yaratishi kerak; 
— qishloq x jalik ekinlari maydonlarini optimal joylashtirish, 
yuklami, odamlarni ish joylariga va orqaga tashish, qishloq x ja-
lik texnikasining befoyda yurishlari, aylanishlari va kirib chiqish-
lari xarajatlarini kamaytirish uchun sharoitlar yaratilishi kcrak. 
Almashiab ekishlarni loyihalash tartibi quyidagidek: 
MoIIarni oziqlantirishning qabul qilingan ratsionlari, mollar-
ning loyihaviy bosh soni, turlari va oziqiantirish tipiari asosida 
ehtiyot (su urta) fondini tashki! etish zaruratini hisobga olgan 
holda, ayrim chorvachilik fermalari, b limlar hamda butun x ja-
iik b yicha ozuqaga b lgan talabni hisoblash tkaziiadi; 
— yashil ozuqaga b lgan talab va ulaming yaylovlardagi davr-
lar b yicha hosildorligi asosida, rejalashtirilayotgan haydalma 
yerlarda ozuqa yetishtirishni tashkil etishni, qabul qilingan 
pichanzor va yaylov almashishiarni hisobga olib. yashil konveyerni 
hisoblash tkaziladi; 
— rejalashtirilayotgan hosildorlik va har xil turdagi ozuqalarga 
b lgan talab asosida, haydalma yerlarda joylashtiriladigan ozuqa 
ekinlari maydonlari aniqlanadi; 
— m Ijallanayotgan ekin maydonlari tarkibi, ishlab chiqarishni 
tashkil etish, aholi yashash joylarini, ishlab chiqarish b limlarini va 
markazlarini joylashtirish, yer egaliklari xususiyatlarini (yerlar 
sifati, shakli, maydonlari), m ljallanayotgan yerlarni transforma-
tsiyalashni va boshqa sharoitlarni hisobga olib, almashlab ekishlar 
tiplari, turlari, soni, maydonlari va joylashishi belgilanadi. 
Almashlab ekishlar tiplarini va turlarini belgilash. Malumki, 
almashlab ekish — bu qishioq x jalik ekinlari va b sh shudgor-
ning (par) vaqt va hudud yoki faqat vaqt b yicha, itlash va 
tuproqlarga ishlov berish tizimi, simliklarni parvarishlash va 
boshqalar bilan bo liq ilmiy asoslangan rin almashishidir. 
332 

---

Ahnashlab ekishlar uch tipga b Iinadi: dala, yem-xashak va 
maxstis. 
Dala almashlab ckishi dcb, ular ma\don!arining yarmidan 
k pini texnika, don va boshqa oziq-ovqat ekinlani egallagan al-
mashlab ekishlarga aytiladi. 
Yem-xashak almashlab ekishlarida ular maydonlarining yarmi-
dan k pini yem-xashak ckiniari egallaydi. 
Maxsus almashlab ekishlar maxsus agrotexnika va sharoitlar 
talab qiladigan ckinlarni yetishtirish uchun m ljallanadi. Bu ekin-
lar luproqlarning unumdorligiga, suv va oztiqa rejimlariga, joy-
larniiui rclefiga uiqori (alablar q yadi. 
Zamonavty dchqonchiiik bir vaqtning zida ham intensiv, 
bam tuproqni muhofaza qiiuvchi b lishi kerak. Shu sababli, 
croziya rivojlangan mintaqalarda almashlab ekishlar tuproqiarni 
himoyalavchi b lishi kerak. 
Dala almashlab ekishlari har xilligi bilan ajralib turadi. 
Biologiyasi, agrotexnikasi, texnoiogiyasi, almashinishi, oldin ekil-
gan ekinlarga munosabati va tuproqiar unumdorligini tiklash 
usullari b yicha har xi! ekinlar nisbatiga bo liq holda dala al-
mashlab ckishiari quyidagi tuilarga b Iinadi: don — b sh shud-
gorh (par), paxta — beda — don, paxta — makkaj xori, don — 
b sh shudgor — chopiq qilinadigan ckinlar, don — t, t dalali, 
don — l — chopiq qilinadigan ekinlar (hosil almashishli), sider-
al, chopiq qilinadigan, don — chopiq qilinadigan. 
Yem-xashak almashlab ekishlari ioylashgan rniga va ekinlari 
tarkibiga bo liq holda ikki tipga b linadi: ferma yonidagi va 
pichanzor-yaylovli. Ularning birinchiiari, asosan, chorvachilik 
majmualari va fermalari yonida joylashtiriladi, uiarda chopiq qili-
nadigan almashlab ekishlar (i!diz va rezavor mevaii, silos uchun 
makkaj -xori va boshq.) katta uiushga ega. Ikkinchilari yozgi 
lagerlar yonida, uzoqdagi yerlarda joyiashtiriladi. Bunday almash-
lab ekishlar tarldbida, asosan, tlar k p b ladi. 
Almashlab ekishlarni bir-birlaridan ajratib turuvchi eng asosiy 
k rsatkichlardan biri ulardagi almashlab ekishning ishlab chiqa-
rish y nalishini yoki ixtisoslashishini: don, kartoshka, lavlagi, 
kanop, paxta va boshqa tavsivlovchi tovar ektnlari yoki guruhlar-
ning mavjudligi hisoblanadi. 
Almashlab ekishlar tiplari va turlarini taniashga quyidagi 
sharoitlar ta'sir k rsatadi: 
— x jalikning va uning ishiab chiqarish b limlarining ixti-
sosliklari, ekin maydonlari tarkibi; 
333 

---

— qishloq x jalik korxonasi yer egaligining (yerdan ibydala-
nishning) xususiyatlari (tuproqlarning tiplari va mexanik tarkiblari, 
eroziyaga uchrash darajasi, namlanishi, su oriladigan va quriti-
iadigan yerlarning mavjudligi, kenglik sharoitlari: shakli, uzunligi, 
haydalma massivlarning uzoqligi); 
— asosiy, q shirncha hamda mavsumiy fodalaniladigan ishlab 
chiqarish markazlarini (chorvachilik ferrnalari, yozgi iagerlar, bo-
qish rnaydonchalari) joylashtirish, chorva moilari bosh sonining 
jamlanishi (konsentratsiyalanish) darajasi; 
— umumiy yer maydonidagt yem-xashak olinadigan yer turlari 
ulushi, mollarni saqlash va oziqlantirish tipi; 
— ahoii tizimi xususiyatlari. 
X jalikning va uning ishlab chiqarish b Simiarining ixtisosiik-
lari, ekin maydonlari tarkibi qishloq x jalik ekinlari tarkibini be!-
gilaydi. Ular orasida yetakchi tovar ekinlari (paxia, qand lavlagisi, 
kartoshka, sabzavotlar, kanop, efir yo li ekinlar va boshq.) 
b Hshi mumkin. Almashlab ekishiarga bu ekinlar bilan birga eng 
yaxshi almashtirib ekiladigan ekinlar kiritiladi, ular unumdorligi 
yuqoriroq yerlarda joylashtiriladi. 
Har xil qishloq x jaiik ekinlari sish sharoitlariga (tuproq-
larga, ularning mexanik tarkibiga, namlanish sharoitlariga, 
yoru likka va boshq.) bir xil taiabchan ernas. Masalan, paxta. 
qand lavlagisi, bahorgi bu doy yuqori hosii olish uchun azotga 
boy unumdor tuproqlarni talab qiladi. Kartoshkani, tariqni unum-
dorligi kamroq yengil tuproqlarda stirish mumkin. Kuchli 
eroziyaga uchragan tuproqlar chopiq qiiinadigan ekiniar (paxta. 
qand lavlagisi, makkaj xori, kungaboqar, kartoshka) uchun kam-
roq yaroqli, lekin yoppasiga ekiladigan ekinlar (k p yillik va bir 
yillik tlar, alla) uchun foydalanilishi mumkin. Makkaj xori, 
bahorgi bu doy sh rxak yerlarni yoqtirishmaydi, lekin bunday 
yerlar arpa, mosh uchun yaroqiidir. Zaxi qochirilgan yerlar kar-
toshka, kanop, qand lavlagisi, silosboblar uchun yaroqsizroq, iekin 
ulardan alla, k p yillik va bir yillik tlarni ekish uchun foy-
dalaniladi. Yengil mexanik tarkibdagi tuproqlarda bu doy, arpa. 
qand lavlagisini ekish cheklangan, ortiqcha namlangan tuproqlar-
da esa kartoshka va boshqa ekinlarni ekish tuvsiya etilmaydi. 
Tuproqlar mexanik tarkibining qishloq x jalik ekinlariga 
ta'siri, I.F.Golubev ma'lumotlari b yicha, 24-jadvalda keltirilgan. 
X jalikda almashiab ekishlar tiplarini va turlarini beigilashdan 
oldin hududni, yerlarning unumdorlik xususiyatlarini va ularning 
334 

---

---

turlarini yaxshilash loyihalari, yer kadastri xaritalari materiallari-
dan foydalaniladi. 
Bu materialiarni rganishning umumiy yakuni yerlarning 
qishloq x jalik ekinlarini yoki ular guruhlarini yetishtirish uchun 
yaroqliiigi xaritalari (kartogrammalari) hisoblanadi, ulardan al-
mashlab ekishlar tipiarini va turlarini belgilashda foydalaniladi. Bu 
xaritaning har xil unumdorlikka ega uchastkalardagi qishloq x ja-
lik ekinlari hosildorligi k rinishidagi son k rsatkichlari ekinlarni 
tabaqalashtirib joylashtirishni aniqlash uchun optimallash 
masalasini kompyuterda yechishda foydalaniladi. 
Almashlab ekishlarni ioyihalash ularning x jalik ixtisosligini 
k rsatuvchi yoki hududning tabiiy xususiyatlaridan kelib chiqadi-
gan tiplari va turlarini aniqlashdan boshlanadi. Yem-xashak ai-
mashlab ekishlari katta miqdorda shiraii va yashil ozuqaiar taiab 
etadigan chorvachiiik majrnualari va yirik fennalar yonida tashkil 
etiiadi. Maxsus almashlab ckishiar tagiga zining tabiiy xususiyat-
lari (tuproqlari, relefi, namlanish shar iti) b yicha ushbu almash-
lab ekishga kiradigan ekinlarga t la mos keladigan yer 
uchastkalari ajratiladi. Tuproqlami himoyalovchi almashlab ekish-
larning joylashadigan rinlari yuviigan yerlarning rnavjudiigi va 
joylashishi bilan aniqlanadi. Mustaqii almashlab ekishlar su ori-
ladigan va quritiladigan yerlarda ham lashkiS etiladi. 
Daia almashlab ekishlarining hai xil turlari quyidagi yer tuzish 
talablarini hisobga olib loyihalanadi. 
Yuklarni va ishchilarni tashish uchun xarajatiarni tejash, 
yetishtirilayotgan mahsulotlar tannarxlarini pasaytirish maqsadida 
mehnat sarfi va yuk chiqishi katta ekinlari k p almashlab ekishlar 
(chopiq qilinadigan — don — chopiq qilinadigan) x jalik 
markazlari yonida, ularni y llarga yaqiniashlirib joylashtiriladi; 
uzoqdagi yerlarda paxta — beda — don, don — b sh shudgor 
(par), don — t almashlab ekishla. i joriy etiladi. 
X jalikning eng unumdor ycrlari x jalik markazidan uzoq ma-
sofada joylashgan b lsa, uzoqdagi yeriarda mustaqil almashlab 
ekishni joriy etish faqat dalachilik mahsulotining ekinlar maydonla-
rini ularga eng k p t ri keladigan tuproqlarda joylashtirish hiso-
biga sishi, ishlab chiqarishning almashlab ekishning uzoqda joy-
lashishi bilan bo liq yillik xarajatlaridan katta b lsagina mumkin. 
Har xil turdagi aimashlab ekishlarda ekiniarni tabaqalashtirib 
joylashtirish tuproqlarning suv eroziyasi tarqalgan mintaqalarda 
ham amalga oshiriladi. Bunda rta va kuchli eroziyaga uchragan 
336 

---

qiyaliklarda k p yillik tlar ulushi 40—60% b lgan t-dalali a!-
mashlab ekishlar tashkil etiladi. Kuchsiz eroziyalangan va eroziya-
ga uchramagan tuproqlarda don-chopiq qilinadigan ekinlar, don-
b sh shudgorchopiq qilinadigan ekinlar va chopiq • qilinadigan 
ekinlar almashlab ekishlari joriy etiladi. 
Almashlab ekishlarning tiplarini va turlarini belgilashda 
qishloq x jalik ekinlari maydonlarin> yiriklashtirishga, ya'ni bir 
xil ekinlarni kam sonli dalalarda, ayniqsa, bir xil tuproqda joy-
lashtirishga harakat qilinadi. Bu qishloq x jalik texnikasidan foy-
dalanishni yaxshilash, tuproqlarga asosiy ishlov berishda, ekishda, 
simliklarni parvarishlashda, hosilni yi ishtirib olishda mehnat 
jarayonlarini oqilona tashkil etish uchun zarur. 
Biroq yirik dalalar va almashlab ekishlarga tish-dagi qiyin-
chiliklar yerlarning sifati har xilligidan, ekinlarning agrotexnik va 
biologik xususiyatlaridan, almashlab ekishlarni ayrim simliklar 
bilan k proq toiatish imkoniyatidan iborat boiadi. Masalan, 
yerlarning zarpechak va boshqa zararkunandalar va kasalliklar bi-
lan ifloslanishi natijasida kungaboqarlarni oldingi ekilgan rniga 
faqat 7—8 yildan, qand lavlagisini 2—3 yildan keyin qaytarish 
mumkin va sh. . 
Saralash va uru likni tozalash joylari, kolibrovka zavodlari bor 
uru chilik x jaliklarida navlarni aralashtirishga yoi q yilrrmydi, 
ekinlami kenglik b yicha ajratishga (izolyatsiyalashga) rioya qili-
nadi. Uru lik kartoshka dalalari, masalan, tomorqa yerlari, 
b lar, sabzavot va dukkakli ekinlardan 0,5—1,0 km uzoqlikka 
joylashtiriladi. Dukkakli tlarning yangi ekilayotgan urugiik 
uchastkalari zararkunandalar va kasalliklar tarqatuvchi manba 
hisoblanadigan eski ekilgan maydonlardan 500 m uzoq masofaga 
joylashtiriladi. Boshoqlilarni ajratish kengligi 200 m dan kam 
boimasligi kerak. 
Maqsadli almashlab ekishlar sonining k payishi, yer egaliklari 
va yerdan foydalanishlarning boshqa kenglik sharoitlari, ulardagi 
yerlarning sifati va joylashgan rinlari bilan bogiiq.