A21 Avezbayev S

fttlarlga chiqish joylari saqlanadi. Bunday qayta qurish katta kapi-
ttll xarajatlarni talab etadi, shuning uchun mumkin b Igan 
yechimlarni chuqur asoslash va baholash zarur. 
Loyihalashda zlashtirilgan almashlab ekishlar dalalari 
chcgaralarini ham, ayniqsa, har xil tbydalanish muddatlariga ega 
k p yillik tlar ekilganlarini maksimal saqlab qolishga harakat 
uilish kerak. Bunda yangi dalalar oldin ekilgan ekinlar tarkibi 
b yicha bir xil qilib tuziladi, bu yangi almashlab ekishlarga tezda 
tishni ta'minlaydi. 
1'i.tnsport xarajatlarini, qishloq x jalik texnikasining befoyda 
yurishlarini, hamda ishchilarning kelishlari va tishlariga vaqt 
saifnu kamaytirish uchun almashlab ekishlar dalalarini iloji 
hoiieha x jalik markazlari, chorvachilik fermalari, dala shiypon-
lari bilan va zaro eng qisqa va qulay aloqada b lishini hisobga 
olib joylashtiriladi. 
Yangidan zlashtirilayotgan yerlar almashlab ekish dalalariga 
har xil usullar bilan kiritiladi. Agar ular haydalma yerlarning har 
\il tomonlarida tengroq joylashgan yoki uning ichiga kichik 
uchastkalar shaklida kirgan b lsa, ular almashlab ekishning yoni-
da joylashgan dalaiariga kiritiladi. 
Agar ular bir joyda joylashgan va dala maydonidan katta 
b lmasa, ularda q shimcha almashlab ekish dalasi loyihalanadi 
va rotatsiya yillari uzaytiriladi. Dastavval, bu dalada k p yillik 
tlar (1—3 yil) joylashtiriladi. Almashlab ekishga zlashtirish 
uchun q shimcha xarajatlar taiab qilmaydigan toza, shudgorlash-
ga yaroqli yaylovlar va pichanzorlar maydonlari q shiladigan 
b lsa, ular oldin ekilgan ekinlar (k p yillik tlar) sifatida hisob-
ga olinadi va almashlab ekishga tish rejasida k zda tutilgan 
tartib va muddatlarda almashlab ekishga kiritiladi. 
Almashlab ekish dalalarini joylashtirish almashlab ekishlar 
hududini tuzishning boshqa elementlarini: ihota daraxtlari polo-
salari, dala y llari, dala shiyponlari, dala suv ta'minoti manbalar-
ini joylashtirish bilan ajralmas bogiiq holda olib boriladi. 
3. Ihota daraxtlari poiosalarini joylashtirish 
Haydalma yerlarda yaratiladigan himoya daraxtlari polosalari 
uch turga b linadi: 
1. Dalani himoyalovchi (shamolni sindiruvchi), tuproqlarn-
ing suv eroziyasi y q tekislik hududlarda va yassi qiyaliklarda joy-
13 — Yer ui/ishni loyihnlash 
385 

---

iashtiriladigan, b ylama (asosiy) va k ndalang (yordamehi) 
polosaiaridan tashkil topadigan. 
2. Suv ajratadigan joylardagi, relefning balandliklari qirrala-
lidagi suv ajratuvchi elementlarda joylashadigan. 
3. Suvlarni tartibga soluvchi, yer yuzasidan oqadigan suvlarni 
ushlash va tuproqlar yuvilishining oldini olish uchun qiyaliklarga 
k ndaiang joylashtiriiadigan. 
Agar almashlab ekish dalalari bevosita jarliklar va soylar 
qir oqlariga tutashadigan b Isa, ular chegaralari b ylab jarb yi 
va soyb yi rmon polosalari joylashtiriladi. 
Tekislik joylarda dalalarni muhofaza qiluvchi (shamolni 
sindiruvchi) rmon polosalari loyihalanadi. Uning vazifasi— 
shamol tezligini pasaytirish, qorlarni ushlash va ularni tekis 
taqsimlash, tuproqlar va havoning namligini oshirish, qishloq 
x jalik zararkunandalarining tabiiy dushmanlarini — qushlar, 
hasharotlar va boshq. k paytirishdir. Ihota daraxtlari polosalari 
bilan himoyalangan maydonlarda qishloq x jalik ekinlari hosil-
dorligi k tariladi. Himoyalangan mintaqadagi hosildorlikning 
oshishi oziq-ovqat va texnika ekinlar b yicha 25—30%, sabzavot-
lar va o/uqa ekinlarining yashil massasi b yicha 35—40% yetadi 
dcb hisoblash qabul qilingan. 
Ihota daraxtlari polosalarini loyihalashda ularning y nalish-
lari; ihota polosalari orasidagi masofa va ularning kengligi belgi-
Sanadi. 
Tekislik joylarda b ylama (asosiy) polosalarning y nalishlari 
iloji boricha zararli shamollarning (.janubiy ch I tumanlarida-
garmsellar va chang-t zonli b ronlar keltirib chiqaradigan 
shamollar, shimoliy tumanlarda qor b ronli shamollar) asosiy 
y nalishlariga k ndalang (perpendikulyar) qilib belgilanadi. 
B ylama (asosiy) rmon polosaiari, odatda, almashlab ekish 
dalalarining uzun tomonlari bilan bog*lanadi, maydonlari katta 
b lganda ular dalalar ichida harn loyihalanadi. B ylama poio-
salarga perpendikuiyar qilib k ndalang (yordamchi) polosalar 
dalalarning kalta tomonlari b ylab joylashtiriladi. 
B ylania (asosiy) nnon polosalari orasidagi masofa dalalarni 
zararli shamollardan yaxshi himoyalashni ta'minlashi kera- Bu 
masalani yechish talabiga daraxtlar balandligidan 20—30 marui 
katta masofa, tuproqlar turlariga qarab 350—600 m javob beradi 
K ndalang poiosalar orasidagi masofa 2000 m gacha, qur:i:Ki 
tuproqlarda — 1000 m gacha qiiib belgilanadi. 
386 

---

Ihota daraxtlari polosalari kengligi ular tuzilishi (konstruk-
siyasi) bilan bo lanadi. Dalalarni muhofaza qiluvchi (shamolni 
sindiruvchi) polosalar, odatda, shamol tkazadigan tuzilishda 
(konstmksiyada), kamdan-kam hollarda yervizakli (ajurli), 3—4— 
5 qatorli, kengligi 9, II, 13 m qilib loyihalanadi. rmon polo-
salari uchun haydalma yerlarni tejab-tergab sarfiash maqsadida, 
hamda ularni yaratish va parvarishlash uchun xarajatlar kattaligini 
hisobga olib, ihota daraxtlari uchun minimal zarur maydonni 
aniqlashga harakat qilinadi. 
Ihota darahtlari polosalari himoyalaydigan rnaydon P quyidagi 
ifoda b yicha aniqlanadi: 
P= L,C,+ L,C
2
- C,C
2
n, 
bunda L, L
2
— mos tarzda barcha b ylama va k ndalang rmon polo-
salarining umumiy uzunligi, m; C, C, — mos tarzda b ylama va k ndalang 
rmon polosalarining himoya ta'siri polosalari kengligi, m; n •— polosahir 
orasidagi uchastkalarning umumiy soni. 
C, va C
2
qiymatlari quyidagi ifoda b yicha hisoblanadi: 
L; >
=