A21 Avezbayev S

6. Loyihani iqtisodiy asoslash 
Loyihani asoslashda bo ning mavjud va tavsiya etilayotgan 
tur-nav tarkibi, shohlari erkin va palmetta tipidagi daraxtlar turlari 
samaradorligi baholanadi. Uzum navlarini tanlashda meva beradi-
gan maydon birligi hisobiga qand chiqishi kabi k rsatkichdan 
ham foydalaniladi. Bogiar, uzumzorlar va rezavorzorlar hududla-
rini tashkil etish elementlarini joylashtirishda ularning loyihalash 
talablariga javob berishini ham tekshirish kerak. 
Loyihani asoslash va yechimlarni tahlil qilish uchun texnik va 
iqtisodiy k rsatkiqhlardan foydalaniladi. Texnik k rsatkichlarga 
quyidagilar kiradi: 
— har xil turlar va navlar egallagan maydonlar; 
— yerdan foydalanish koeffitsienti; 
— kvartallar, katakchalar, brigada uchastkalari maydonlari; 
425 

---

— daraxtlar qatorlari b ylab nishablik qiymati; 
— kvartallarning shakli, relefi, tuproqlar b yicha joylashishi, 
x jalik markazlaridan uzoqligi; 
— q shimcha x jalik markazlarining soni va maydonlari, 
ularning uzoqligi; y llarning, ihota rmon polosalarining uzunli-
gi, kengligi va maydoni; rmon polosalari bilan himoyalangan 
bo iar, uzumzorlar va rezavorzorlar maydoni. 
Texnik k rsatkichlar asosida iqtisodiy k rsatkichlar — yalpi 
va tovar mahsulotlari qiymati, mahsulot tannarxi, sof daromad, 
maydon birligi hisobiga yalpi mahsulot va sof daromadning 
chiqishi, ishiab chiqarishning yillik xarajatlari, kapital xarajatlar 
qiymati, ularning qoplanish davri, keltirilgan xarajatlar, daraxtzor-
lar mahsulotlarini yetishtirishning rentabelligi, kapital xarajatlar 
samaradorligi hisoblanadi. 
Kapital xarajatlar uchastkalarni tayyorlash, k chatlarni ekish, 
ularni ekilgan yilida va t la mevaga kirish davrigicha parvarish-
lash; uzumzorlarda va intensiv bo larda shpalerlarni (tirgaklarni) 
rnatish, su orish tarmo ini qurish, q shimcha x jalik mar-
kazlarini va qayta ishlovchi zavodlar, sexlar, omborxonalar, suv 
manbalari, y IIarni qurish; ihota nnon polosalarini ekish, 
daraxtlarni qayta tiklash va sh. . uchun xarajatlardan tashkil 
topadi. 
Daraxtlarni ekish va parvarishlash uchun xarajatlar, ularni 
ekish va loyihani zlashtirishning kalendar yillari b yicha 
smetasi muddatlariga mos tarzda baholanadi. 
Iqtisodiy asoslashda quyidagilar ham aniqlanadi: 
— q shimcha kvartallararo va katakchalararo y llar, yordam-
chi x jalik markazlari, brigada shiyponlari, idishlani saqlash 
uchun maydonchalar, zaharli kimyoviy moddalarni tayyorlash 
joylari, rmon polosalari bilan band maydonlardan y qotiladigan 
(olinmaydigan) mahsulotlar; 
— boqqa mexanizatsiya bilan ishlov berish uchun xarajatlar 
(ularning ishchi y nalishlar b yicha nishabliklari pasayishi va 
ishlov berish masofalari uzayishi hisobiga tejalishi); 
— bo larni himoyalovchi rmon polosalarining ijobiy ta'sir-
lari, hamda bo lar va uzumzorlar qator oralarida suv eroziyasiga 
qarshi kurash uchun ekiladigan k p yillik tlardan yem-xashak 
alishlar natijasida ojinadigan (shamol ta'sirida mevalarning t ki-
lishidan k riladigan zararning oldi olinishini ham q shib) 
q shimcha mahsulotlar qiymati. 
»26 

---

Amortizatsiya ajratmalari miqdori daraxtlarning rtacha foy-
dalanilish muddatiga bo tiq boiadi. Masalan, urugii daraxtlar 
uchun foydalanish muddati 25 yilni, amortizatsiya. me'yori esa 4% 
tashkil etadi; mos tarzda olchaniki 10—13 yil va
;
8—10%, olx ri 
va gilosniki 20 yil va 5%, rikniki 25 yil va 4% tashk:
1
, etadi. 
Bogiar hududini tashkil etishning eng yaxshi yechirnini tan-
lash uchun mezon boiib, keltirilgan xarajatlar minimumi xizmat 
qiladv. Agar loyiha yechimlari b yicha turlar va navlarni joy-
lashtirish zgarsa va q shimcha mahsuiot chiqishini va ularga 
mos xarajatlarni aniqlash mumkin boisa, sof daromad va uning 
keltirilgan xarajatlarga nisbati barcha yechimiar b yicha aniqlana-
di. Maksimal nisbat eng yaxshi yechimga mos keladi. 
Agar daraxtzorlar hududlarini tashkil etish eroziyaga qarshi 
tadbirlar majmuasi bilan toidirilsa, ularning samaradorliklari 
b yicha maxsus hisob-kitoblar tkaziladi. 
Ishlab chiqarishning yillik xarajatlariga ishchilar va yuklarni 
tashish xarajatlarini, traktor agregatiarining befoyda aylanishlari va 
kirib chiqishlari uchun xarajatlarni, ekspluatatsiya (foydalanish) 
xarajallarini, amortiratsiya ajratmalarini, xizrnat k rsatuvchilar-
ning ish haqini q shish kerak. 
Ktitirilgan xarajatlar standart ifoda b yicha (yillik xarajatlar 
plyus kapital xarajatlarning samaradorlikning me'yoriy koeffitsien-
tiga k paytmasi) aniqlanadi. iio dorchilik tarmoqlarida bu 
koeffitsient 0,16 teng qilib qabul qilinadi. 
Nazorat savottarl 
1. Daraxtzoriar hududlarini tashkil etishning maqsadi, vazifalari 
mazmuni qanday? 
2. Mevali daraxtlarning turlarini va navlarini tanlashda va joy-
lashtirishda qanday orniliar hisobga olinadi? Ularni joy-
lashtirishga qanday talablar q yiladi? 
3. Mevali daraxtlar va uzumzorlar qatorlari aniq tabiiy sharoit-
larni hisobga olgan holda qanday joylashtiriladi? 
4. Kvartallar maydonlariga qanday omillar ta'sir etadi? 
5. Bog'dorchilik va uzumchilik brigadalari yer massivlari qanday 
aniqlanadi va ularni joylashtirishga qanday talabiar q yiladi? 
6. Bog'larda va uzumzorlarda ihota daraxtlari polosalari qanday 
vazifalarni bajaradi? Ular qanday b lishadi va qayerlarda joy-
lashtiriladi? 
4"!'/ 

---

7. Daraxtzorlarda qanday y llar b ladi va ular qanday joy-
lashtiriladi? 
8. Rezavorzorlar maydonlarini tashkil etishda qanday masalalar 
yechiladi? 
9. Rezavorzorlarda q^torlarni, kvartallami, rmon polosalarini va 
y llarni joylashtirishga qanday talablar q yiladi? 
10. Rezavoralmashishlar va qulupnayli almashlab ekishlar qan-
day maqsadda joriy etiladi? 
11. Daraxtzorlar hududlarini tashkil etishni asoslashda qanday 
texnik va iqtisodiy k rsatkichlardan foydalaniladi? 
12. Loyihaning eng samarali yechimi qanday k rsatkichlar 
b yicha tanlanadi? Ular qanday hisoblanadi?