A21 Avezbayev S

va qimmatini aniqlash, obyektni joylashtirishning salbiy oqibatlarini 
aniqlash va ularning oldini olish b yicha choralarni belgilash. 
Loyihaning har bir yechimida belgilangan chegaralar ichidagi 
uchastkaning umumiy maydoni hisoblanadi, yer turlarining tarkibi 
va maydonlari aniqlanadi. Bu maydonlar 1:10000 (yoki 1:25000) 
masshtabdagi rejalarda 0,1 ga aniqlikda hisoblanadi. Keyin yer-
larning eksplikatsiyasi tuziladi, loyihani zlashtirish yillari hamda 
uchastkalardan foydalanish muddatlari va mulkchilik shakllari 
b yicha yerlarning maydonlari belgilanadi. 
Loyihalanayotgan yerdan foydalanish chegarasi ichida joylash-
gan yerlar sifati (joylashtirishning har bir yechimida) shu hududda 
bor tuproq va boshqa izlanishlar, yerlarning sifat bahosi material-
lari b yicha aniqlanadi. Bu malumotlardan yer uchastkasini joy-
lashtirish yechimlarini solishtirish, zarur qishloq x jalik zararlari 
miqdorini hisoblash uchun foydalaniladi. 
Shu bilan bir vaqtda, qishloq x jalik yerlarini olish, noqishloq 
x jalik obyektlarini joylashtirish keltirib chiqaradigan ekologik, 
hududiy, iqtisodiy va boshqa turdagi salbiy oqibatlar hamda uning 
atrofdagi hududga va tabiiy muhitga ta'siri aniqlanadi. Ularga 
quyidagilar kiradi: 
— mavjud yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning, qishloq 
x jalik korxonalari va fermer x jaliklarining hududlarini ichki 
tashkil etishning buzilishi, transport aloqalarining yomonlashishi; 
119 

---

—- tashkil etilayotgan yerdan foydalanishga tutash yerlarning 
vaqtincha yoki doimiy ifloslanishi, buzilishi, suv bosishi, sizot suv-
larining k tarilishi, ortiqcha namlanishi, qurib qolishi, eroziya-
ning paydo b lishi bilan bo liq sifatining pasayishi; 
— suv manbalarining, atmosferaning va sh. . ifloslanishi. 
Bulardan tashqari, aholi yashash joylariga salbiy ta'sirlar paydo 
b lishi mumkin; ayrim hollarda berilgan uchastkada yoki uning 
atrofidagi mintaqada joylashgan binolar va inshootlarni buzish va 
k chirish zarurati paydo b ladi. 
Yerlami olish va loyihalanayotgan obyektlarni joylashtirish bi-
!an bo liq salbiy jarayonlarni minimallash yoki tugatish uchun 
zarur tadbirlar tarkibi va bu tadbirlar uchun zarur xarajatlar miq-
dori aniqlanadi. 
4. Qishloq x jalik ishlab chiqarishi zararlari miqdorini aniqlash. 
Ularda boshqa tarmoqlar korxonalarini joylashtirish natijasida 
qishloq x jalik yerlarini olish keltirib chiqaradigan qishloq x jali-
gi zararlari, yangi yerlarning teng maydonini (ularda olinadigan 
yerlarning unumdorlik darajasigacha tuproqlar unumdorligini 
oshirish va ularni madaniylashtirish b yicha tadbirlarni hisobga 
olib) zlashtirish bahosi hajmida qoplanishi kerak. 
Yangi yerlarni zlashtirish deganda quyidagi tadbirlar maj-
rnuasini bajarish tushuniladi: 
— yangi x jaliklarni tashkil etish; 
— qishloq x jaligida foydalanishga noqishloq x jalik yer 
turlarini (butazorlar, kam qimmatli rmonlar, kesilgan rmonlar 
va boshq.) kiritish; 
— melioratsiya ishlarini tkazish (zaxini qochirish, su orish, 
madaniy-texnik va boshqa tadbirlar). 
Yangi yerlarni zlashtirish bahosining miqdori zlashtiriladi-
gan yerlarda, olinadigan uchastkalarda yetishtiriladiganidan kam 
b lmagan qishloq x jalik mahsulotlarini yetishtirishni ta'minlay-
digan me'yorlar b yicha aniqlanadi. 
Zararlarni qoplash va yangi yerlarni zlashtirish baholari 
nic'yorlari davlat tomonidan belgilanadi. 
Shaharlar yerlarini olishda bu me'yorlarni oshiruvchi koeffi-
tsient qoilaniladi (3 martagacha). 
Yer turlari sifatining yomonlashishi keltirib chiqaradigan 
zararlar qishloq x jalik yerlari sifatining pasayishiga proporsional 
larzda, yangi yerlarni zlashtirish baholari me'yoridan foiz hiso-
bida aniqlanadi. Me'yorlar shunday hisob bilan tuzilishi kerakki, 
120 

---

bunda unumdor yerlarni olish judayam qimmat, eng arzoni — no-
qishloq x jalik yerlaridan foydalanish b lsin. Qishloq x jalik 
ishlab chiqarishining eng kam zararini keltirib chiqaruvchi joy-
lashtirish yechimi yaxshi hisoblanadi. ', 
Qirqib olingan tuproqning unumdor qatlamini kam unumli 
yoki unumsiz yerlarga yotqizishda zararlar me'yorning 50% haj-
mida qoplanadi. 
Yer uchastkalarini quyidagilarga ajratishda qishloq x jahgi 
ishlab chiqarishi zararlari qoplanmaydi: 
— qishloq x jaligi maqsadlariga m ljallangan yerlarda melio-
rativ tizimlarni qurish uchun; 
— baliqchilik, baliq urchitish x jaliklari, k llarini qurish va 
sh. . uchun tabiiy yaylovlar va pichanzorlarni ajratishda; 
— aholi yashash joylari chegaralari ichida shaxsiy uy-joy qu-
rish uchun; 
— tabiatni muhofaza qilish, tabiiy-q riqxona, so lom-
lashtirish, rekreatsiya va tarixiy-madaniy maqsadlar uchun; 
— buzilgan va zaharli sanoat chiqindilari bilan ifloslangan 
qishloq x jalik yerlarini konservatsiyalashda, agar aybdorlar 
aniqlanmagan b lsa hamda ular yerlarni tiklash b yicha zarur 
tadbirlarni bajargan boisa. 
Qishloq x jaligi ishlab chiqarishi zararlari qishloq x jaligi 
yerdan foydalanuvchilari va yer egalari zararlari emas. Bu, rivoj-
lanishiga davlat javobgar butun tarmoqning zarari, shuning uchun 
ular ayrim x jaliklar b yicha emas, balki byudjetga (mahalliy) 
qoplanadi. Qoplangan mablagiar qishloq x jalik yerlarini 
zlashtirish va yaxshilash uchun maqsadli foydalanishga moijal-
lanadi. 
5. Yer egalari va yerdan foydalanuvchilar zararlarining turiarini