A21 Avezbayev S

4. Buzilgan yerlar. Rekultivatsiyalash va 
tuproq bilan qoplash 
Yerlarni toifalar va xalq x jaligi tarmoqlari orasida qayta taqsim-
lash, noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil etish qator 
vaziyatlarda tiklanishi kerak b lgan, buzilgan yerlarning paydo 
126 

---

b lishiga olib keladi. Qishloq x jalik yerlari sanoat va boshqa 
obyektlarni qurish uchun berilganda, ularning unumdor tuproq qat-
lamlari keyinchalik foydalanish uchun qirqib olinishi kerak. 
Shunday qilib, noqishloq x jalik yerdan foydalanishlarini tashkil 
etish "buzilgan yerlar", "yerlarni rekultivatsiyalash", "yerlarni 
tuproq bilan qoplash" kabi tushunchalar bilan obyektiv bo liqdir. 
Buzilgan yerlar deb, respublika yer ibndining hamma toifala-
ridagi inson faoliyati natijasida foydalanishga yaroqsiz holga kel-
gan yoki tuproq qatlami tarkibi va simiik dunyosi, gidrologik 
sharoiti zgarishi va relefi buzilishi natijasida atrof-muhitga salbiy 
ta'sir k rsatuvchi manbaga aylangan yerlarga aytiladi. Ular atrofda-
gi hududlarning tupro ini, havosini, suvlarini ifloslaydigan, aholi 
turmushining gigiena sharoitlarini va landshaftlarning umumiy 
k rinishini yomonlashtiradigan manbalarga aylanadi. Qazilmaboy-
liklarni ochiq usulda qazib olish natijasida hosil boiadigan va tartib-
siz joylashgan karyerlar, tuproq va to jinslari uyumlari tabiiy land-
shaftlarni buzib, ularga giyoh smaydigan choi manzarasini beradi. 
Avtomobil yoilarini va boshqa shunga xshash inshootlarni qurish, 
eng k p yerlarning buzilishiga sabab boiadi. 
Buzilgan yerlarni xalq x jaligi tarmoqlariga foydalanish 
uchun qaytarish va ularning atrof-muhitga salbiy ta'sirini tugatish 
maqsadida ularni rekultivatsiyalash ishlari olib boriladi. 
Yerlarni rekultivatsiyalash — bu muhandislik, texnik, meliorat-
siya, agrotexnika va boshqa tadbirlar tizimi boiib, buzilgan yer-
larning biologik unumdorligini va xalq x jaligi uchun ahamiyatini 
tiklashga hamda atrof-muhit sharoitini yaxshilashga qaratilgandir. 
Faoliyati yerning buzilishiga olib keladigan obyektlar uchun 
yer ajratishda rekultivatsiyalash ishlari texnologik jarayonning 
ajralmas qismi sifatida loyihalanishi kerak. 
Rekultivatsiya yerlardan har xil tarmoqlarda va maqsadlarda, 
asosan, qishloq x jaligida, foydalanish uchun bajarilishi mumkin. 
Rekultivatsiyalangan yerlardan foydalanish usullari ular joylashgan 
tabiiy va texnik sharoitlarga, x jaiik va ijtimoiy zaruratlarga va 
iqtisodiy manfaatdorlikka bo liq boiadi. 
Yerlarni rekultivatsiyalashning asosiy y nalishlari: 
— qishloq x jaligi — unumdor yer turlari uchun; 
— rmon x jaligi — har xil turdagi rmonlarni yaratish uchun; 
— baliq x jaligi — baliqchilik havzalarini yaratish uchun; 
— suv x jaligi — har xil maqsadalardagi suv havzalarini 
yaratish uchun; 
127 

---

— rekreatsiya — dam olish obyektlari uchun; 
— sanitariya-gigiena — atrof-muhitga salbiy ta'sir k rsatuvchi 
buzilgan yerlarni biologik yoki texnik konservatsiyalash maqsadida; 
— qurilish — qurilishlar joyi uchun. 
Rekultivatsiyalash obyektlari jumlasiga quyidagilar kirishi 
mumkin: chuqur karyerlar, tuproq va to jinslari uyumlari; elektr 
stansiyalari yonidagi kul uyumlari; metallurgiya zavodlari yonidagi 
shlak uyumlari; ariqlar, temir va avtomobil yoilari, quvurlar 
trassalari b ylaridagi polosalar, tuproq uyumlari va sh. .; tugatil-
gan sanoat korxonalari rni va ularning transport aloqalari tar-
moqlari; neft va boshqa qazilma boyliklarni qazib olish joylaridagi 
ifioslangan yerlar. 
Rekultivatsiya ishlari asosan 2 bosqichdan iborat boiadi: 
— texnik rekultivatsiyalash — bu yerlarning ustki qismini be!-
gili maqsad yoiida foydalanish uchun tayyorlash; bu jarayonda 
yerlarning ustki qismi tekislanadi, qir oqlar sozlanadi, unumdor 
tuproq qatlamlari qirqib olinib, rekultivatsiyalanadigan yerlarga 
yotqiziladi, kimyoviy melioratsiya ishlari tkaziladi, yoilar, 
gidrotexnik va meliorativ inshootlar quriladi va hokazo; 
— biologik rekultivatsiya — bu yer unumdorligini tiklashga 
qaratilgan tadbirdir. Unga yerning unumdorligini tiklash, simlik 
va hayvonot dunyosini yangilashga qaratilgan agrotexnik va fito-
meliorativ tadbirlar t plami kiradi. 
Qishloq x jalik maqsadlafida tkaziladigan rekultivatsiya 
haydalma yerlar, bogiar, yaylovlar va pichanzorlar yaratishni 
k zda tutadi. Bu yerlarda rekultivatsiyadan keyingi birinchi yillar-
da tuproq sifatini yaxshilaydigan ekinlar (beda, dukkakli ekinlar va 
boshq) ekiladi va ular asosan k k holida organik it sifatida 
foydalanish uchun shudgor qilinib yuboriiadi. Yuqori miqdordagi 
itlar beriladi. 
Unumdorligi past yerlarda rekultivatsiya rmonchilik maqsa-
dida tkaziladi va bu yerlarga daraxtlar ekiladi. 
Quyidagi 7-rasmda foydali qazilma boyliklarini ochiq usulda 
qazib olish natijasida buzilgan yerlarda bajarilgan rekultivatsiyalash 
misoli keltirilgan. 
Natijada, haydalma yerlar, koilar va rmonlar yaratilgan. 
Pastki 5-vaziyatda esa rekultivatsiya qilinmagan karyerning kesmasi 
k rsatilgan. Bunday hollarda rekultivatsiya xarajatlari 2—2,5 marta 
yuqori boiadi va rekultivatsiyalangan yerlarda rmonlar yoki kam 
unumli yaylovlar tashkil etilishi mumkin. Sababi, yerning unumdor 
128 

---

---

qatlami yer tagidagi unumsiz qatlamlar bilan aralashib ketgan. Ular 
z vaqtida qirqib olinib, saqlab q yilmagan. 
Unumdor yerlarni muddatsiz foydalanish uchun noqishloq 
x jalik korxonalariga ajratganda ularning ustki unumdor qatlam-
lari qirqib olinib, saqlab q yiladi va past unumli yerlar ustiga 
qoplanib, ularning unumdorligini oshirish uchun foydalaniladi. 
U faqat iqtisodiy samarali b lgandagina bajariladi. 1 ga kam 
unumli yerni tuproq bilan qoplash xarajatlari noqishloq x jalik 
maqsadlari uchun olinadigan yerlarning rniga 1 ga yangi yerni 
zlashtirishning me'yoriy bahosidan oshmasligi kerak. 
X jaliklararo yer tuzish loyihasiga binoan yerlarni unumdor 
tuproq bilan qoplash ishlari bajarilganda, ushbu maydondagi 
qishloq x jalik ishlab chiqarish zararlari toia qoplanmaydi.