A21 Avezbayev S

5. Har xil turdagi yerdan foydalanishlarni tashkil 
etishning xususiyatlari 
Qishloq x jaligidan boshqa tarmoqlar korxonalari sanoat, 
transport, rmon va suv x jaliklari, tabiatni muhofaza qilish, 
shahar qurilishi, energetika va boshqa tarmoqlar korxonalariga 
boiinadi. 
Sanoat, qurilish, transport va boshqa noqishl q x jalik korxo-
nalari, tashkilotlari va muassasalari yerlari ular faoliyatining hududiy 
bazisi, binolarni, inshootlarni, muhandislik tarmoqlarini joy-
lashtirish uchun tabiiy asos (poydevor) sifatida xizmat qiladi. Bu 
vaziyatda yerning unumdorligi ahamiyatga ega emas. Odatda, bun-
day yerdan foydalanishlar katta ixcham massivlarni tashkil etmaydi; 
ular boshqa, k pchilik hollarda qishloq x jalik yer egalari va yerdan 
foydalanishlari orasida tarqoq holda, suqilib kirib, ularni kesib, uzun 
ensiz polosalar tarzida joylashadi. K pchilik hollarda bu qishloq 
x jalik ishlab chiqarishiningbuzilishiga olib keladi, mavjud yer ega-
liklarini qayta tashkil etish zaruratini keltirib chiqaradi. Bundan 
tashqari ajratilgan uchastkalarda joylashtirilgan obyektlar (zavodlar, 
elektr stansiyalari, kon sanoati korxonalari va sh. .) atrofdagi 
hududga zararli ta'sir k rsatishi mumkin. 
Shu bilan bir qatorda, k rsatilgan tipdagi ayrim yerdan foy-
dalanishlar yirik massivlar boiib, katta maydonlarda joylashishlari 
mumkin. Ularga q riqxonalar, rmon x jaliklari, suv x jaligi 
obyektlari va sh. . kiradi. Qishloq x jaligidan farqli oiaroq, ular 
z tavsiiiari b yicha judayam har xil, k p sonli, ularni tashicil 
J 
130 

---

etish esa sezilarli xususiyatlarga ega b lishi mumkin. Ammo bar-
cha vaziyatlarda ham quyidagilar zarur: 
— yerdan foydalanish lchamlarini va uni joylashtirilayotgan 
obyektning ichki tuzulishiga va vazifalariga mos tarzda loyihalash; 
— xalq x jaligi samaradorligi nuqtayi nazaridan yaxshi loyi-
haviy yechimni aniqlash uchun bir necha yechimlar hisoblanadi; 
— berilayotgan yerlarning ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik qiy-
mati hisobga olinadi.
; 
Loyihaviy yechimni tanlashga xalq x jaligi yondoshuvi 
quyidagilarni talab etadi: 
— yer resurslaridan foydalanishning qabul qilingan usulining 
ijobiy va salbiy oqibatlarini, hamda joylashtirilayotgan obyektning 
yerdan foydalanishining hududga va atrof-muhitga kelajakdagi 
ta'sirini t la hisobga olish; 
— yerni mutloq tejash, uning ishlab chiqarish kuchlari rivoj-
lanishining zamonaviy darajasiga mos keladigan oichamlardagi 
sanoat va boshqa qurilish obyektlari uchun minimal sarflanishi ta-
moyiliga doimiy rioya qilish. 
Sanoat korxonalariga yer ajratish loyihalarini ishlaganda yerni 
tejashning samarali yoii — ularnisanoat korxonalari t plangan 
joylarga joylashtirishdir. Bunda bu korxonalarning muhandislik in-
shootlarini va kommunikatsiyalarini, madaniy va maishiy xizmat 
k rsatish tizimini hamma korxonalar uchun birga yaratish 
mumkin. Bu esa yer maydonlarini va boshqa xarajatlarni tejash 
imkoniyatini beradi. 
Yirik sanoat korxonalariga yer ajratishda ularning xizmatchilari 
va ishchilari yashashi uchun shaharlar, korxona qurilishi tagiga 
tushadigan maydonda yashaydigan aholini k chirish uchun 
qishloqlarga yer ajratish kerak boiadi. 
Chiziqli joylashgan inshootlar uchun yer ajratganda (temir va 
avtomobil y Uari, elektr uzatish tarmoqlari, quvurlar, kanallar va 
boshqalar) ularning atrofdagi x jaliklar ishlab chiqarishiga va yer-
dan foydalanishiga salbiy ta'siri chuqur rganiladi. Bu inshootlar 
uchun yer doimiy va vaqtincha foydalanishga beriladi. K pchilik 
inshootlar uchun yer ajratishning tasdiqlangan me'yorlari b ladi. 
Shuning uchun yer maydonlarini qisqartirishning birdan-bir y H 
ularni iloji boricha qisqa masofalar b ylab joylashtirishdir. Yer 
sarfini kamaytirish maqsadida k p hollarda, bir necha chiziqli 
joylashadigan inshootlar birga, q shilib joylashtiriladi (masalan, 
y o i va kabelli yoki simli elekir, telefon, radio tarmoqlari). 

---

Vaqtincha ajratilgan yer maydonlari rekultivatsiya qilinib, qaytari-
lishi kerak. 
To -kon sanoati korxonalariga yer ajratish ham ziga xos 
xususiyatlarga ega. Qazilma boyliklarni sanoat usulida qazib olish 
faqat to -kon ajratish rasmiylashtirilganidan s ng va to -kon 
ishlarini olib borish uchun zarur maydon olinganidan keyingina 
boshlanadi.