A21 Avezbayev S

6. Almashlab ekishiar tizimini tashkii etishni 
iqtisodiy asoslash 
Har bir x jalikda almashlab ekishlarni loyihalashda yechiladi-
gan masalalar, bir tomondan, ekinlar tarkibi va uiarning hudud 
b ylab va x jalik markazlariga nisbatan joylashishiga, ikkinchi 
tomondan almashlab ekishlar, ulardagi dalalar soniga va maydon-
lariga, dehqonchilikda mehnatni va hududni tashkil etishga ta\sir 
etadi. X jalik iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan hududning har xil 
tashkil etiiishi, ham dehqonchilikning yalpi mahsulotlari hajmiga, 
ham joriy xarajatlariga ta'sir etadi. Shuning uchun x jalikda eng 
yaxshi almashlab ekishlar tizimini tanlashda mezon sifatida loyi-
haning har xil yechimlari b yicha olinadigan sof daromadning 
maksimal umumiy sishidan CD foydalanish tavsiya etiladi: 
CD -* max 
Qishloq x jalik niahsuiotlarini ishlab chiqarish jarayonida har 
xil resurslar: yer, qishloq x jalik texnikasi, mehnat resurslari va 
boshq. qatnashadi. Yer tuzishning asosiy vazifasi bu resurslardan 
foydalanish uchun eng yaxshi sharoitlar yaratishdan iborat, shu-
ning uchun, almashlab ekishlarni loyihalashda yerdan, qishloq 
x jalik texnikasi va mehnat resurslarid-an samarali foydala-nishni 
tavsiflovchi k rsatkichlarni hisoblash va ularning dehqonchilik 
mahsulotlari qiymati shakllanishidagi rolini belgilash zirur. 
Yerning ishlab chiqarish va hududiy xususiyatlari va ularni hisob-
ga olish. X jaliklarning tabiiy va iqlisodiy sharoitlaridagi farq 
qishloq x jalik korxonalari faoliyatining iqtisodiy k rsatkichlarida 
va natijalarida z aksini topadi. Bunda ahamiyatli rinni yerning 
ishlab chiqarish va hududiy xususiyatlari (unumdorligi, eroziyaga 
uchrash darajasi, qishloq x jalik markazlaridan uzoqligi, konturlili-
gi, yer turlarining shakli va sh. .) egallaydi. Bu xususiyatlar unum-
dorlik, joylashgan rni b yicha differensial yer rentasini yaratishda 
qatnashadi va qishloq x jaligi ishlab chiqarishini intensivlash jara-
yoniga q shimcha sarflangan pul-moddiy vositalar va mehnat 
samaradorligiga sezilarli ta^sir etadi, shu sababli, ularni almashlab 
ekishlarni loyihalashdat ri hisobgaolish, yertuzish loyihalarining 
asoslanganligini oshirishga yordam qiladi. 
Awalo, almashlab ekishlarni loyihalashda tuproqlar unum-
dorligini oshirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish kerak. Bu 
dehqonchilik mahsulotlarini ishlab ehiqarishning doimiy sishini 
356 

---

va tuproq unumdorligini oshirib, qayta tiklanishini ta*minlaydi. 
X jalikiarda almashlab ekishlarni tashkil etishni iqtisodiy 
asoslashda yerlarning ishlab chiqarish xususiyatlaridan foydalanish 
darajasini baholash uchun gumus balansini va tuproqlar unum-
dorligini tiklash uchun xarajatlarni; x jalik yerlari sifatini, al-
mashlab ekishlar va qishloq x jalik ekinlarini har xil unumdorlik-
ka ega uehastkalarda joylashtirishni hisobga olib, dehqonchilik-
ning yalpi mahsuloti qiymatini hisoblash zarur. 
Yerlarning hududiy xususiyatlari (x jalik markazlaridan uzoq-
ligi, haydaima yer konturlarining maydonlari va shakllari) birinchi 
navbatda ekinlarni yetishtirish xarajatlariga ta'sir etadi, shuning 
uchun x jalikda almashlab ekishlarni tashkil etishni iqtisocliy 
asoslashda bu k rsatkichni hisoblash kerak. 
Almashlab ekishlar b yicha tuproqdagi gumus balansini 
hisoblash uning sarfi (chiqim) va paydo b lishidan (kirim) tashkil 
topadi. Agar gumusning infiltratsiya natijasida sarfi uru lik biian 
keladigan organik moddalar va tuproq organizmlarining hayot 
faoliyati mahsulotlari hisobiga qoplanadi degan fikrdan kelib 
chiqsak, tuproqdagi gumus balansining asosiy bandlari quyidagilar 
hisoblanadi: tuproqlar eroziyasi jarayonida gumusning erigan qor, 
yom ir suviari va dcflyatsiya (shamol uchirish) hisobiga chiqib 
ketishi; gumusning qishloq x jalik ekinlari hosili bilan azot chiqib 
ketishi hisobiga minerallashishi (chiqim); simlik qoldiqlarining 
chirishi va dukkakli ekinlarning azot t plashi hisobiga tuproqqa 
organik moddalarning q shilishi; organik itlarni solish hisobi-
ga gumusning yi ilishi. 
Eroziya jarayonida gumusning chiqib ketishini hisoblash yuvi-
ladigan yoki uchirib ketiladigan tuproqlar hajmidan va ulardagi 
gumusning foiz tarkibidan kelib chiqishi, u yoki bu mintaqaning 
sharoitiga va eroziya tipiga t ri keladigan ifodalar, mos 
tavsiyalar asosida tkaziladi. 
Taxminiy hisoblashlarda eroziya jarayonida gumus chiqib 
ketishini quyidagi ifoda b yicha aniqlash mumkin, 1 ga t: