Abdülbaki baykara 7 abdülbaki B. Kani' 7

ABDÜLVÂHİD b. ZEYD

(ö. 177/793) İlk devir safîlerinden. “Şeyhü'l-ubbâd” ve “Şeyhü's-sûfiyye” unvanlarıyla da anılır. Zühdle ilgili men-kıbeleriyle meşhurdur. Hasan-ı Basrî ile görüştüğü ve talebesi olduğu rivayet edilir. Attâr, Abdülvâhid'i Yûsuf b. Hüseyin er-Râzî (ö. 304/916) ile çağdaş gösterip onun meclisinde tövbe ettiğini bildirirse de bu doğru değildir.

Abdülvâhid, Basra'daki “Ağlayan zâhidler”dendir (bk. bekkain). Kaynaklar­da, Mâlik b. Dmâr'ın vaazını dinlerken yüksek sesle ağlaması yüzünden yanındakilerin vaazı takip edemedikleri, ağ­larken kendinden geçtiği, meclisinde bulunanların da aynı şekilde vecde gel­dikleri, hatta vecdden ölenler olduğu bildirilmektedir. Vezzân, onun bütün Basralılar'a yetecek kadar hüzne sahip olduğunu söyler. Sürekli olarak sevgi ve aşktan bahsettiği, sevgi üzerinde fazla

duran bir zümreyle beraber olduğu. çevresinde bu anlayışta bir cemaatin oluştuğu ve Râbia el-Adeviyye'ye evlen­me teklifinde bulunduğu rivayet edil­mektedir. O, “En üstün derece muhab­bettir” der; ancak rızanın bundan da üstün olduğunu ifade eder. İbn Teymiyye, Abdülvâhid'in peygamberlerden bi­rine atfen. “Allah bana. ben de Allah'a âşıkım” dediğini-ki bu söz umumiyet­le Ebü'l-Hüseyin en-Nürfye nisbet edi­lir-ve ilk sûfî zaviyesinin onun müridlerinden biri tarafından kurulduğunu söyler.

Aleviyye ve Kümmeliyye tarikatlarının silsilelerinde adı geçen Abdülvâhid1 in. başta Yâfirnin Ravzü'r-reyâhîrü olmak üzere, menâkıbnâmelerde ve sûfî tabakat kitaplarında birçok söz ve menkıbe­leri yer almaktadır. Kesb konusunda Mu'tezile'nin görüşüne meyletmesi ve yine bu istikamette. “Allah (dilerse) kul­ları dalâlete düşürür” demeyi Allah'ı tenzihle bağdaştıramaması gibi sebep­lerle bu mezhepten olduğu ileri sürülmüşse de Mu'tezile'nin kurucularından Amr b. Ubeyd'le “İ'tizâlî” görüşlerinden dolayı ilgisini kestiği de kaynaklarda nakledilmektedir. Hasan-ı Basrî ve Atâ b. Ebû Rebâh'tan hadis rivayet etmiş, kendisinden de Veki, İbnü'l-Semmâk ve Dârânî gibi âlimler rivayette bulun­muşlardır. Ancak, hadis münekkitleri onu metruk bir râvi, rivayet ettiği ha­disleri de münker kabul ederler. ⁶⁰³

Bibliyografya

1- Serrâc. et-Lüma (nşr Abdülhalîm Mahmûd-Tâhâ Abdülkâdir Server), Kahire 1960.

2- Ebû Nuaym, Hilyetü'l-euliyâ*, Kahi­re 1394-99/1974-79-Beyrut 1387/1967.

3- Herevî, Tabakâtüş-şûfiyye Inşr Mu-hammed Sürür Mevlâyî), Tahran 1351.

4- Gazzâli, İhya1, Kahire 1939.

5- Attâr, Tezkiretû'l-evliyâ, Tahran 1346 hş..

6- İbnü'l-Cevzî, Şıfatü'ş-şafve (nşr. Mahmûd Fahûrî-Muhammed Kal'acî), Halep 1969-73.

7- İbn Teymiyye, Câm i Veresâ'’l, Cidde 1984.

8- İbn Teymiyye, Mecmû'u fetâoâ (nşr. Abdurrahman b. Muhammed), Riyad 1381-86.

9- Zehebî. Allâmun-nübela, VII, 178.

10- Yâfıî. Raozü'r-reyâhîn, Kahire 1315.

11- İbn Hacer, Lisânü’1-Mîzân, Haydarâbâd 1329-31- Beyrut 1390/1971.

12- Şa'rânî, et-Tabakâtül-kübrâ, Kahire 1373/1954.

13- Münâvî, el-Keuâkibud-dürriyye (nşr. Mahmûd Hasan Rebî), Kahire 1357/1938.

14- Ma'sûm Ali Sah. Tarâyıkul-hakâyık, Tahran 1339 hş.

15- Kâmil Mustafa eş-Şeybî. eş-Sıla beyne't-taşauüuf ve't-teşeyyu Kahire 1969.

16- Yûsuf en-Nebhanî. Câmi'u kerâmâti'l-evliyâ (nşr İbrahim Atve İvaz), Kahire 1329. ⁶⁰⁴

ABDÜLVASİ-İ CEBELİ

Bedîüzzamân Abdülvâsi' b. Abdilcâmi' Garcistânî el-Cebelî (ö. 555/1160) İranlı şair.

Selçuklu Sultanı Sencer'in saray şairi olarak tanınır. Afganistan'ın Garcistan bölgesindeki Cebel'de doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Bir süre He-rafia oturduktan sonra Gazne'ye gide­rek Gazneli Behrâm Şah b. Mes'ûd'a in­tisap etti ve orada dört yıl kaldı. Dayı­zadesi Behrâm Şaha yardım için Gaz­ne'ye gelen Selçuklu Sultanı Sencer'in ilgisini çekti ve onun hizmetine girdi. Sultan Sencer'in yanı sıra Şehâbeddin ve Ziyâülmülk Gâlib b. Tiğlib. Mâzenderan Hükümdarı Muhammed. Kutbüddin Muhammed ve Atabekler'den Şücâüddin Ömer'e de methiyeler yazdı. Ölüm tarihi olarak genellikle 555 (1160) yılı kabul edilmektedir.

Enverî, Muizzî. Mes'ûd-i Sad Edîb Sâbir ve Senâî gibi büyük kaside ve mesnevi şairleriyle çağdaş olan Abdülvâsi-i Cebelî, XII. yüzyılın ilk yarısında Fars şiirinde meydana gelen üslûp değişmesinde rol oynayan önemli şairler­den biridir. Şiirlerinde önceki devir şair­lerine göre Arapça kelime ve tâbirlere daha fazla yer vermiş, edebî sanatları çokça kullanmıştır. Bir saray şairi ola­rak kasideleri şekil ve muhteva bakı­mından daha önceki örneklerden pek farklı değildir. Kaynaklarda Arapça şiir­leri de olduğu zikredilen şairin iki mülemmaı dışında Arapça şiirine rastlan­mamıştır. Başta İran ve Türkiye kütüp­haneleri olmak üzere birçok yerde yaz­ma nüshaları bulunan divanı ilk defa 1862'de Lahor'da basılmış, ayrıca Z. Sa­fa tarafından iki cilt halinde tenkitli neşri yapılmıştır. ⁶⁰⁵

Bibliyografya

1- Avfî, Lübâbul-elbâb (nşr. Saîd Nefîsî), Tah­ran 1335 hş.

2- Devletşâh, Tezki-retü'ş-şuarâ (nşr. E. G. Brovvne), Lelden 1901.

3- Emîn Ahmed-i Râzî, Hefi iklîm (nşr Cevâd Fâzıl), Tahran, ts., II, 118-119.

4- Rızâ Kulî Han Hidâyet. Mecma 'u'l-fusahâ (nşr. Müzahir Mu­saffa), Tahran 1336 bş.

5- Zebîhullah Safa, Târîb-i Edebiyyât der îrârt, Tahran 1347 hş..

6- Bedîuzzamân Furûzanfer, Sühan ü Sühanverân, Tahran 1350 hş.

7- FME, I, 37-38.

8- Cl. Huart, “Abdülvâ­si”, İA, I, 103-104.

9- Cl. Huart, H. Massa. “Abdal-Wâsic Diabali”, El3 (İng.), I, 94;

10- Z. Safa, “Abd-al-Vâses jabali”, Elr., I, 171-172. ⁶⁰⁶

ABDÜLVÂSİ ÇELEBİ

(ö.817/1414-15'ten sonra) Halilnâme adlı tek mesnevisiyle! bilinen şair.

Kaynaklarda adından ve eserinden bahsedilmeyen şairin hayatı ve şahsiye­ti hakkında hemen hemen hiçbir bilgi yoktur. İlk defa Vasfi Mahir Kocatürk Haiilnome adlı mesnevisini tanıtarak yakın zamanlara kadar bilinmeyen bu eseri ve müellifini ilim âlemine takdim etmiştir. Abdülvâsi Çelebi'nin şahsiyeti hakkında eserinin “Sebeb-i te'lîf kıs­mından, çok sınırlı da olsa bazı bilgiler elde edilmektedir. Buna göre Çelebi Sultan Mehmed zamanında (1413-1421) yaşamış olan müellif, onun vezirlerin­den Bayezid Paşa tarafından himaye edilmiştir. Kadıoğlu lakabıyla anılması­na bakarak babasının kadı veya ule­mâdan olduğunu söylemek mümkün­dür.

Abdülvâsi, Halilnâme'nın “Der Medh ü Sebeb-i Nazm-ı Kitâb” bölümünde eseri nasıl ve niçin yazdığını açıklar. Çe­lebi Sultan Mehmed. şair Ahmedfden (ö. 815/1412-13) Farsça Veys ü Romîn'i tercüme etmesini istemiş, onun kısa bir müddet sonra ölümü üzerine de tercü­meyi Abdülvâsi Çelebi'ye havale etmiş­tir. Fakat şair eseri beğenmeyerek bir peygamber kıssası nazmetmeyi daha uygun gördüğünden, İbrahim Halîlullah'ın hayat hikâyesini anlatan bu mes­neviyi kaleme almıştır. Eser kaynaklar­da Halilnûme, İbrâhîm ü Sûra ve Dâsitân-ı İbrahim Nebî adlarıyla anılmış­tır. Halilnâme adı bilinen nüshalarda görülmemekle birlikte mesnevi daha çok bu isimle tanınmıştır.

Eserin sonunda “Mi'racnâme-i Seyyidü'l-beşer” başlığı altında yer alan ve hem bu sebeple, hem de konu farkından dolayı bazı araştırıcılar tarafından müstakil bir mesnevi kabul edilen mi'râciyeyi Abdülvâsi Çelebi'nin ikinci ese­ri kabul etmek yanlış olmaz. Nitekim Halilnâmeyı ilk tanıtan Vasfi Mahir bu durumu belirtmiş, Metin Akar da bu­nu müstakil bir eser sayarak “Müstakil manzum mi'racnâmeler” arasında ince­lemiştir.

Halilnâme'nin bilinen üç nüshası vardır. Kahire nüshası olarak tanınan yazma, bugün Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye adını almış olan Kütüphâne-i Hidîviyye'de ⁶⁰⁷ bulunmaktadır. 857'de (1453) istinsah edilmiş olan bu nüsha 136 varaktır ve bilinen en eski nüshadır. Muallim Cevdet nüshası, Ata­türk Kitaplığında ⁶⁰⁸ kayıtlıdır. Afyon nüsha­sı olarak bilinen yazma ise Gedik Ahmed Paşa Kütüphanesi'ndedir (nr. 34). Dil incelemeleri bakımından önemli olan eser üzerinde Ayhan Gültaş 1985 yılın­da bir doktora çalışması yapmıştır. Me­tin Akar ise Türk Edebiyatında Man­zum Mi'râcnameler adlı doktora çalış­masında ⁶⁰⁹, Halilnâme'nin sonunda yer alan ve 817'de (1414) tamamlanan “Mi'racnâme-i Seyyidü'1-Beşer Hazret-i Resûlullah Aleyhi Efdalü's-salavât” adlı 567 beyitlik mi'râciye bö­lümünü neşretmiştir. ⁶¹⁰

Bibliyografya

1- Ali Hilmi Dağıstânî, Fihristü'l-kütübi'l-Türkiyyeli'l-meucûde fi'l-kütübhaneti'l-Hidîuiyye, Kahire 1306.

2- Vasfi Mahir Kocatürk, Büyük Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1964.

3- Abdülkadir Karahan, Eski Türk Ede­biyatı İncelemeleri, İstanbul 1980.

4- Abdülkadir Karahan, 115. yüzyıl Edebiyatımızda Mesnevi­ler ve Abdülvâsi Çelebi'nin Halilnâmesi”, Atti del Trezo Congresso di Studi Arabie Istamîci (Ravello, 1-6 Settembre 1966), Napoli 1967.

5- Ayhan Gültaş. Abdüluâsi Çelebi ve Halilnâmesi (doktora tezi, 19851. İÜ Ed. Fak.;

6- Metin Akar. Türk Edebiyatında Man­zum Mir'âcnâmeler, Ankara 1987.

7- Günay Alpay. “Abdülvâsi Çelebi'nin eseri ve nüshaları”, TDAY Belleten, (1969), 210-226.⁶¹¹