Abdulla qodiriy

O‘zbek romanchiligi maktabi asoschisi
Filologiya fanlari doktori Ergash Rustamov taniqli sharqshunos olim Yevgeniy Edvardovich Bertels bilan Abdulla Qodiriy haqidagi suhbatini shunday eslaydi: “Men Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanini 1925-1926 yillarda Toshkentdaligimda o‘qiganman. U ulug‘ romanchi, – dedi ustod va o‘rnidan turib, javondagi kitoblar orasini timirskilab, ikkita kitob oldi va joyiga o‘tirarkan menga uzatdi. Kitoblar, ikkisi ham menga tanish, jadid alifbosida bosilgan “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlarining birinchi bosmasi edi. Kitoblarning ko‘p sahifalarida hoshiyasiga ustod qo‘li bilan ba’zi o‘zbekcha so‘zlarning ruscha ma’nolari va qandaydir boshqa bir xil izoh-ishoralar yozilgan edi. Ustod so‘zida davom etib: – Eron, turk, arab yozuvchilarining ham ko‘pgina romanlari bor. Lekin ularniki uslub jihatdan ingliz, fransuz, nemis romanchilik maktablaridan uncha farq qilmaydi, ularda taqlidchilik juda ustun. Abdulla Qodiriy ham ko‘pgina romanchilik maktablaridan iste’fodalangan, ularni chuqur o‘rgangan bo‘lishi mumkin. Ammo unda taqlidchilik ko‘rinmaydi. Qodiriy romanlari butun tarkibi bilan o‘ziga xos uslubda yozilgan o‘zbek romanlaridir. Dunyoda 5 ta, ya’ni fransuz, rus, ingliz, nemis va hind romanchiligi maktablari bor edi. Endi oltinchisi, ya’ni O‘ZBEK romanchiligi maktabini Abdulla Qodiriy yaratib berdi” deya yozuvchi iste’dodini yuksak e’tirof etadi.
Ergash Rustamov Muxtor Avezov fikrini ham keltirib o‘tadi: “Abdulla Qodiriy yuksak romanlar yaratdi. Uning romanlari 1920 yillarda, go‘yo tekis sahroda to‘satdan “Pomir” tog‘lari vujudga kelganday paydo bo‘ldi. Qodiriy asarlarini Qurmong‘ozi yoki Chaykovskiy kuylarini tinglaganday dam olib, miriqib, gasht qilib o‘qiysan, kishi… Garchi Julqunboy 1920 yillar boshida matbuotda gazetchi, publitsist bo‘lib tanilgan bo‘lsa ham, uning romanlarida gazetchilik, jurnalchilik tili sira iz qoldirmagan. Uning tili ravon, shirali, musiqiy, menimcha, hamma O‘rta Osiyo xalqlariga ham tarjimonsiz tushunarli. Masalan, biz qozoqlar Julqunboy asarlarini tarjimasiz ham bemalol o‘qib tushunaveramiz”.
“O‘tkan kunlar”
Romanning mavzusi to‘g‘risida Qodiriyning o‘zi shunday yozadi:
“Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrli, deydilar. Shunga ko‘ra mavzuni moziydan, yaqin o‘tgan kunlardan, tariximizning eng kir, qora kunlari bo‘lgan “xon zamonlari” dan belgiladim”.
“O‘tkan kunlar”ning ayrim boblari 1923-1924 yillarda “Inqilob” jurnalida bosilgan. Masalan, “Otabek Yusufbekhoji o‘g‘li”, “Xon qiziga loyiq bir yigit”, “Bek oshiq”, “Marg‘ilon havosi yoqmadi”, “Kiroyi kuyoving shundog‘ bo‘lsa”, “Majburiyat”, “Chaqimchilik kabi bosilgan boblar muqaddimasida yozuvchi tomonidan so‘z boshi berilib, tagiga “Toshkent, 1920 yil” deb tarix qo‘yilgan. Bundan anglashiladiki, romanga so‘z boshi 1920 yilda yozilgan. Demak, “O‘tkan kunlar”ni yaratish fikri muallifda garchi ko‘pdan tug‘ilgan bo‘lsa ham yozishga 1918-1919 yillardan, ya’ni 24-25 yoshidan kirishgani taxmin qilinadi.
Abdulla Qodiriy “O‘tkan kunlar”ni yozilishi haqida o‘z farzandlariga “Men Marg‘ilon ko‘chalarida yurib, karvonsaroy, eski o‘rda o‘rinlarini belgiladim. Mirzakarim qutidor, usta Olim, Homid, Sodiqlar uyini taxminladim va “Xo‘ja ma’oz” da bir kecha tunadim”, deya hikoya qilib bergan.
Habibulla Qodiriy esa o‘z xotiralarida shunday eslaydi:
– Ijod chog‘ida u kishi asabiy, odamovi, hatto tashqaridagi tovushni ham yoqtirmas edilar. Bunday paytlarda biz xalal bermaslikka tirishar, koyishidan qo‘rqib, asta oyoq bosar edik. Agar zarurat tug‘ilib, fikrlarini bo‘lishga to‘g‘ri kelsa, darhol javob qilmas, ishini ma’lum nuqtaga yetkazgach, bosh ko‘tarar edilar:
– Nima deding?
So‘z takrorlangach “ha” yo “yo‘q” deb qisqa javob berib, yana ishga berilar edilar.
Bobom vafotidan so‘ng edi. Shahar hovlida yashar edik. Bir kun uyimizda shunday voqea ro‘y berdi: oyim odatimizcha, ertalab choyni bobomning uyiga hozirladilarda, erta turib yozayotgan dadamni choyga chaqirgani kirib ketdilar. Biz dasturxon tevaragida dadamning chiqishini kutamiz… Bir vaqt oyim negadir indamay chiqdilar-da, o‘tirib bizga choy quyib bera boshladilar.
– Abdullani chaqirdingmi, Rahbar? – dadam chiqavermagach, oyimdan so‘radi bibim?
– Yo‘q.
– Nega?
– O‘g‘lingiz yig‘lab o‘tiribdilar – dedi oyim.
Bibim bechora sakrab o‘rnilaridan turib, dadamning uyiga yo‘l oldilar. Kap-katta kishining yig‘lashidan hayratga kelib men ham bibim ortidan ergashdim. Kirsak, darhaqiqat, u kishi yum-yum yig‘lar, kursiga tirsaklanib olib to‘xtovsiz yozar edilar. Bibim dadamning bu holiga biroz qarab turdilar-da, bir narsani tushundilar shekilli, indamay meni boshlab orqaga qaytdilar va o‘tirib choy icha boshladilar. Men bibimdan so‘radim.
– Ona, dadam nega yig‘layaptilar?..
– Dadang jinni bo‘lib qolibdi… – javob qildilar bibim va boshqa so‘z aytmadilar.
Keyinchalik anglasam o‘shanda dadam o‘z sevimli qahramoni Kumushning o‘limi paytini tasvirlab, iztirob chekayotgan ekanlar…
O‘rni kelganda Abdulla Qodiriyning aytgan so‘zlarini eslatib o‘tish lozim: “Yozganing agar o‘zingni yig‘latmasa, kuldirmasa, o‘zgani hech yig‘latmas-kuldirmas…”
“Mehrobdan chayon”
1926 yilning kuzidan Qodiriy ikkinchi roman – “Mehrobdan chayon”ni yozishga o‘tiradi.
Asar qahramonlari bo‘lgan Solih Maxdum va Ra’nolar-ku, hayotda aynan bo‘lmasa-da, tez-tez uchraydi, ammo Anvar va Mulla Abdurahmon singari murakkab, bir-biriga zid obrazlar qayoqdan olindi ekan? Bu – muallif fantaziyasimikan yoki bular ham turmushda ko‘rilgan achchiq-chuchuk kechinmalarmi?
Yana Habibulla Qodiriy xotiralarini keltiramiz.
– Men bu obraz-qahramonlar to‘g‘risida Qodiriydan biron fikr, izoh eshitmaganman. Lekin qisman bo‘lsa ham mulla Abdurahmon hayotiga, obraziga o‘xshab ketuvchi shunday bir nozik tarixni g‘ira-shira xotirlayman.
Josiyat bibim ba’zan mehmondorchiliklarda “falonchining onasi”ligi bilan faxrlanib maqtanar edilar.
– Abdulla “Mehrobdan chayon”da To‘laganning xo‘p sirini ochgan… Buxoroi sharifga borib o‘qigani bormi, bachchalik qilgani bormi, imomlik qilgani, xutba o‘qigani bormi, hammasini kitobga bitib, sharmanda qilgan…
Ko‘plab adabiyotshunoslar, kitobxonlar Anvar obrazida Abdulla Qodiriyni ko‘rishadi. Uning shaxsiyati, xarakteri, ichki kechinmalari adib ruhiyatiga juda yaqin.
Darhaqiqat, Qodiriyni ajal bag‘riga nima yetakladi? Vijdonga sodiqlik, millatparvarlik emasmi?! Qodiriyni qatlgohga kim sudradi? Millatni ma’rifatli bo‘lishiga tish-tirnog‘i bilan qarshi bo‘lgan, ilm-fan rivojlanishiga dushman johil Abdurahmonlar emasmi?! Bu kabi mehrob chayonlari bo‘lgan Abdurahmonlar o‘sha mudhish kunlarda qanchadan qancha Anvarlarning o‘limini iljayib kuzatishmadi deysiz.
1929 yilning fevralida gazeta-jurnallarda “Mehrobdan chayon”ning tez kunda bosmadan chiqishi to‘g‘risida e’lonlar chiqa boshlaydi. Bu e’lonlar negadir topishmoq tarzida yozilgan. Masalan: “Mehrobdan chayon”
Gazet emas, jurnal emas, kino emas, nima bu? Yaqin kunda ma’lum bo‘ladi?!
“Mehrobdan chayon” nima? Kutib turing, yaqinda bilasiz.
Shu yilning mart oyida roman Samarqand shahrida 7 ming nusxada bosmadan chiqadi.
– Bir kun dadam shahar hovlimizga bir dasta kitob ko‘tarib keldilar va yor-do‘stlarga, qo‘shnilarga ulashdilar. Kitobning birinchi nashri arab alifbosida, qalinroq qog‘oz muqovada edi. Muqova ustiga mehrob surati solinib, o‘rtasiga sallali xunuk bir mulla-imomning basharasi chizilgan, tag qismida esa chayoning rasmi, – deb xotirlaydi Habibulla Qodiriy.