Abdulla sher axloqshunoslik

' С енека Л . Н равственны е п и сь м а к Л уц и л л и ю . М ., 1977. С . 77.
41
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lishni istam asang, atrofingda qullikka yo‘l berm a, degan fikrni ilgari 
suradi.
Epiktet ozod inson, haqiqiy erkin odam zod deganda o ‘z vijdoni 
d a ’v a tig a m o n a n d y a sh a y d ig a n , b u y o 'ld a h a r q a n d a y h u ju m u
azoblardan, h a tto o ‘lim dan h am qo'rqm aydigan kishini tushu n adi. 
«Erkin inson faqat o ‘zi to ‘sqinliksiz hukm ronlik qila oladigan narsalar 
ustidangina hukm ron bo‘ladi. H ech qanday to ‘sqinliksiz esa yolg‘iz o ‘z 
u stid an h u k m ro n lik qilishi m u m k in . Shu sababli o 'z in in g em as, 
boshqalarning ustidan hukm ron b o iis h n i xohlagan kishi, bilginki, erkin 
emas: u o ‘zining odam lar ustidan hukm yurgizish istagiga quldir», — 
deydi E p iktet1.
F ay lasu f b u fikrini bir qul m iso lid a shunday tu sh u n tira d i: qul 
ozodlikka chiqishni nihoyatda xohlaydi. Bu xohishi ro ‘yobga chiqqach, 
u kim gadir yaltoqlik qiladi, chunki x o ‘jayini unga endi ovqat berm aydi. 
A sta-sekin yangi qulchiliklar boshlanadi, am al-taqal qilib uy topadi, 
o z iq -o v q a t g ‘am layd i, ja z m a n izlaydi, boyish u c h u n , h a r q anday 
pastkashlikdan qaytm aydi; o ‘z ixtiyori bilan, barcha azob-uqubatlarga 
chid ab, h arb iy yurishlarda 
q atn ash ad i; nihoyat sen ato r darajasiga 
ko'tariladi. Aslida u kimga aylandi, degan savolni o ‘rtaga tashlaydi 
faylasuf: u o ‘sh a -o ‘sha qul, biroq senat majlisiga boradigan qul. U ning 
zanjirlari chiroyli, yaltiroq, q im m atb ah o, lekin baribir ular erkinlikdan 
m ahrum qiladigan zanjirlardir. Epiktet donishm andlik haqida fikr yuritar 
ekan, d o n ish m and odam hech q ach o n k o ‘kragiga urib, o ‘zini ko ‘z- 
k o ‘z qilm aydi, deydi. Ezgulik va yovuzlikning m ezonlarini belgilab bera 
oladigan odam nigina haqiqiy don ish m and deb atash m um kin.
Yangi aflotunchilik falsafasining asoschisi Plotin (yunoncha Plotinos, 
2004/205 — 270) ta ’lim otida axloqshunoslik masalalari m uh im o ‘rin 
egallaydi. U ning keyinchalik «Enneadalar» (to‘qqizliklar) deb nom langan 
54 r is o la n i o ‘z ic h ig a o lg a n fa ls a fiy m e ro s id a h a m m a n a rs a , 
Y agonadandir, degan g ‘oya ilgari suriladi. Yagona quyoshga o ‘xshaydi, 
boshqa b arch a narsalar uning tajallisidir. Yagona ongdan h am , hayotdan 
ham , b orliqdan ham narigi tarafda, uni tushunchalar yordam ida aniqlab- 
bilib b o ‘lm aydi. Yagona bilan ezgulik — bir xil. Y agonaning aksi — 
m o d d iy a t, u — yovuzlik. In so n olam dag i o ‘z h o latiga k o ‘ra ikki 
yoqlam alikka ega: ezgulikka h am , yovuzlikka ham taalluqli zot. U