Abdulla sher axloqshunoslik

1. Diniy-hadisiy yo‘nalish axloqshunosligi
0 ‘rta asrlarda Arab va Ajam m am lakatlarida islom dini tez yoyildi. 
Islom ning M arkaziy Osiyoga kirib kelishi ulkan ijobiy hodisa b o ‘ldi. 
C hunki m usulm onchilikning m uqaddas e’tiqodiy kitobi «Qur’on» aw algi 
m uqaddas kitoblarga nisbatan- m ukam m al va nisbatan «zaminiy» edi. 
Islom y ah u doch ilik va n&sroniylikdan o 'z in in g , t a ’b ir jo iz bo Isa, 
d em okratik jihatlari bilan ajralib turardi: h ar b ir m usulm on «Qur on»ni 
ta n olishi barobarida Alloh nozil qilgan yana uch kitobni (Tavrot, Z abur 
va Injilni) inkor etishi m um kin emas. Shunday qilib, «Q ur’on» insoniy 
m uam m olarni hal etishda m iqyosiylik tabiatiga ega edi.
Qur’oni karim. 
Q u r’o n u ch ildizdan b ah ra olgan abadiy yashil 
daraxtga o ‘xshaydi. U ning birinch i ildizi — tavhid, ikkinchi ildizi — 
axloq, uchinchisi - ilm. H a r b ir m uslim va m uslim a A llohning yakka- 
yagonaligiga, sherigi y o ‘qligiga shak keltirmasligi, yuksak axloq egasi 
boMishi va doim o, u m rb o 'y i ilm olishga intilishi kerak. Dem ak, h ar bir 
m usulm on uchun e ’tiq o d , axloq va tafakkur ham m a narsadan ustuvor 
m a ’naviy hodisalardir. Shu sababli Q ur’oni karim da tavhidga da vat 
q a to rid a «axloq» va «ilm » s o 'z la ri eng k o ‘p qayd etilgan ilohiy 
kalom lardir.
Q u r’oni karim dagi bosh g ‘oya Alloh o ‘z bandalarining kom illikka 
e ris h u v i b ila n b o g ‘liq. Z o ta n , A lloh in so n n i k o m il b o ‘la olish 
im koniyatlari bilan birga yaratgan.
Bu im koniyatlardan biri tavhiddir. Zero, X udodan boshqa hech kimni 
X udo darajasiga ko‘tarm aslik, undan boshqa hech kimga sajda qilmaslik 
kabi tavhidiy tam oyillar, Alloh ato etgan erkinlikni yo‘qotmasligi uchun 
insonga berilgan eng ulug‘ im koniyatdir. Insonning o ‘z qavm doshidan 
«dohiy» — ulug‘ rahbar yasashi, unga cheksiz e ’tiqod q o ‘yishi, X udodan 
em as, undan q o ‘rqishi, X udoning emas, uning nom ini tinim siz zikr 
e tis h i, unga sig‘in ish i, h a m m a si erk in lik d an q o c h ish d ir. Jam iy at 
a ’zolarining erkinlikdan qochishi, o ‘z taqdiri uchun m as’ullikni rahbarga
— «dohiy»ga yuklab q o ‘yishi d oim o jam iyat uchun qim m atga tushadi: 
jam iyat a ’zolari m avhum «xalq» tushunchasiga aylanadi, ular shaxs 
b o ‘lish huquqidan m ahrum b o ‘lib qoladilar. Faqat birgina shaxs — rahbar 
shaxsi, «dohiy» shaxsi ta n olinadi va u shaxsga sig‘inish ro ‘y beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yakka shaxs hokimligi hukm surgan jam iy atd a inson o ‘z huquqlari 
bilan birgalikda insoniyligini ham yo‘qotadi. L enin, S talin , H itler, Pol 
Pot v.b. shaxsiga sig‘inish davridagi xalqlarning ahvoli b u n in g m isolidir. 
Tavhiddan chekinish ana shunday fojialarga olib keladi. Shu sababli 
qayta-qayta Q u r’oni karim da, b archa m aqtovlar, h a m d u sano lar yolg‘iz 
Allohgadir, deyiladi. Dem ak, tavhid m ustahkam joyda shaxsga sig‘inishga 
o ‘rin y o ‘q. Shunday qilib, tavhid — yuksak axloqiy m azm unga ega: 
inson erkining, jam iyatdagi teng huquqlilikning va o d am g a ato etilgan 
ixtiyor erkinligining m uhofazasi aynan u bilan bogMiq.
In so n iy k o m illik n in g y an a b ir b elgisi u n in g ilm egasi b o ‘lish 
im konidan foydalanishidir. Q u r’oni karim ning «M ujodala» surasi, 11- 
oyati karim asida shunday m arh am at qilinadi: «Alloh sizlardan iym on 
k eltirgan va ilm a to etilgan z o tla rn i (b alan d ) d a ra ja -m a rta b a la rg a
коЧагаг». Bunga odam Atoning xalifa qilib tayinlanishidagi holat yaqqol 
m isol b o ‘ladi. O dam — fa rish ta la r b ilm ag a n n a rsa la rn i b ilgu vch i, 
Allohning t a ’lim ini olgan zot sifatida ulard an yuksak m aqom g a noil 
etildi; Alloh bilguvchidir, dem ak, bandasi bilishga in tilm o g ‘i lozim . 
Bilish h ar ikki dunyoni obod qiluvchi xosiyatli a ’m oldir. Bilish uch un
esa inson tafakkur qilm og‘i, m ustaqil fikr y u ritm o g ‘i lozim . C hunki 
tafakkur qilm asdan turib, Q u r’oni karim oyatlari m ag‘zini h a m , haqiqiy 
insoniy hayot nim a ekanini ham bilish qiyin. Z e ro , Q u r ’on suralarini 
faqat, k o ‘r-k o ‘rona yod olish m usulm onchilik belgisi em as. Aks holda 
inson m o h iy atd an yiroqlashib, h o d isa la r 
chilviriga o ‘ralib qolishi 
m um kin. Shu bois birgina «Baqara» surasining o ‘zidayoq ikki o ‘rinda 
tafakkur haqida oyatlar m arham at qilinadi: «... S h u n d a y qilib, dunyo 
va oxirat haqidagi tafakkur qilishingiz uch un Olloh sizlarga 0 ‘z oyatlarini 
bayon etadi... (219 — 220)». U n d an keyin 242 — oyatda: «Shunday 
qilib, aql yurgazishingiz uch u n O lloh sizlarga 0 ‘z o y atlarin i bayon 
qiladi», — deyiladi.
Eng m uhim i, ilm , tafakkur qilish xosiyati inson nin g axloqiy jo n zo t 
sifatidagi m aqom ini belgilaydi. Inson ilm orqali o ‘zi va o ‘zgalar u ch u n
nim a yaxshi-yu, nim a yom on, nim a foydali-yu, n im a zararli ekanini 
aniqlay oladi. Buni bilm asdan tu rib , o d am bolasining h e c h qach o n
komillikka erishishi m um kin emas. Shunday qilib, ilm , tafakkur, bevosita 
b o ‘lm asa-da, bilvosita axloqiylikni taq o z o qiladi.
U m um an olganda, komillik im koniyatlarining barchasi insonda g o ‘zal 
axloq vositasida nam oyon boMadi. Z ero , islom d inining asosiy m az m u n - 
m o h iy ati g o ‘zal ax loqdan ib o ratd ir. «N iso» su ra sin in g
149 -oy ati
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

karim asida shunday m arh am at qilinadi: «(Ey m o ‘m inlar), xoh oshkora, 
xoh yashirincha b iron yaxshilik qilsangiz yoki b iron yom onlikni avf 
qilib yuborsangiz (O lloh suygan bandalardan b o ‘lursiz)». Shu o ‘rinda 
Im o m G ‘azzoliy keltirgan b ir hadisni eslatib o ‘tish joiz:
«B ir payt payg‘am b arim izg a old tarafdan b ir odam keldi. «Ey 
O llo h n in g Rasuli, d in nim a?» deb so‘radi. R asululloh: « G O ‘Z A L 
AXLOQ!» deb javob berdilar. So‘ngra o ‘ng tarafiga o ‘tib so‘radi: «Ey 
O llohning Rasuli, din nim a?» Rasululloh: « G O ‘ZA L AXLOQ!» deb 
javob berdilar. U odam Rasulullohning so‘l tarafiga o ‘tib, yana: «Ey 
O llo h n in g Rasuli, din nim a?» dedi. Rasululloh: « G ‘azablanm aslik! 
T ushundingm i?» deb buyurdilar»1.
S hunday qilib, ta ’bir jo iz b o ‘lsa, aytish m um kinki, islom dini — 
yuksak axloq egalarining dini, Q u r’oni karim — eng ulug‘ Axloq Kitobi 
sifatida inson zotiga Y orug1 yo ‘lni ko ‘rsatib turuvchi m uqaddas m a ’naviy 
m ayoqdir.