Abdulla sher axloqshunoslik

1 Спиноза Б. И збранны е произведения в 2 т. Т. 1. М ., «Политиздат», 1957. С.
120
.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudi. Shu sababli faylasuf ru hni vujudning g'oyasi deb ataydi. R uhning 
bu sifati uning nofaol ekanidan, vujudga qaram ligidan dalolat beradi. 
Z ero, u hissiy bilish bilan bog‘liq. Biroq bu ruh nafaqat vujudiy holatlam i, 
balki o ‘z g ‘oyalarini ham anglash qobiliyatiga ega. A ynan m ana shunda 
ruh n ing ratsional-fahm iy (intuitiv) faol jih ati o ‘zini nam oyon etadi. 
Bu faol jih at substansiya — X udoga yetishishga olib boradigan bilishdir. 
D onishm andlik erishgan bu h olatn i Spinoza, G ‘azzoliy izidan borib, 
X udoga bilish orqali m uhabbat q o ‘ym oq, X udoni bilib sevm oq, deb 
ataydi.
S p ino za bilishni zaruriyat do irasid a k o ‘radi. Agar biz tu y g ‘ular 
sababini ularning zaruriyati do irasida bilsak, u lar bilan m urosa qilsak, 
u lard an kam roq iztirob chekam iz. M asalan, b a rc h a bolalar dastlab 
yurolm asliklari va gapirolm asliklarini bilganlari uchun bu holat bilan 
m urosa qiladilar ham da uni o d atiy deb qabul etadilar. D em ak, ruh 
n a rs a la rg a q a n c h alik z a ru riy a t sifa tid a q a ra s a , tu y g ‘u la r u stid a n
shunchalik kuchliroq hukm ron b o ‘ladi va ulardan kam roq aziyat chekadi. 
Y a’ni insonning erki o ‘z tu y g 'u larin i bilish va ular ustidan hukm ronlik 
qilishdadir. Aqlning qudrati shaxs erkini belgilaydi. Shundan kelib chiqib, 
S p in o z a in so n iy q ilm is h la r u s tid a n k u lm a s lik k a , u la r d a n xafa 
b o'lm aslikka, ularni la’natlam aslikka, balki tushunishga chaqiradi.
Inson uchun to ‘g‘ri hayot tarzi sifatida niderland m utafakkiri o ‘z 
m anfaatini ko'zlab ish yuritishni tak lif etadi. Z ero, barcha insonlar 
k atta baxtga erishish uchun intiladilar. Lekin h a r bir shaxs o ‘z m anfaati 
nuqtayi nazaridan harakat q ilar ekan , boshqalar ham shunday harakat 
qilishlari uchun o ‘z xatti-h arak atlarin i tuyg‘ular bilan em as, aql bilan 
boshqarishi lozim. Ayni p aytda, faylasufning fikricha, xalq om m asi o ‘z 
xatti-harakatlarida aql bilan ish ko ‘ra oladigan bilish darajasiga ko ‘tarilish 
qobiliyatiga ega b o ‘lolm aydi. S hu jih a td a n o d am larn in g eh tiro s va 
h a y a jo n la rin i bosib, u larn in g b a rc h a x a tti-h a ra k a tla rin i aql b ila n
y o ‘n altirad ig an q o n u n lar c h iq a ra d ig a n davlat hokim iy atiga ehtiyoj 
m avjud. A xloq-odob q o n u n -q o id a lari, Spinoza fikricha, davlat huquqi 
qo n u n larig a mos kelishi lozim . D avlat q o n u n lari sh un day b o ‘lishi 
kerakki, ularga ko ‘ra, h a r b ir kishi o ‘z m anfaatiga intilar ekan, boshqa 
shaxslar va davlat m anfaatiga x ilo f ravishda ish tutm asligi kerak. A na 
sh u n d a «oqilona o ‘zini cheklash» yuz beradi. Shu bilan birga, m utafakkir 
yuq ori hokim iyatning in so n lar shaxsiy hayotiga aralashuviga qarshi 
ch iq ad i va vijdon erkinligini, tafak k u r erkinligini him oya qiladi. H a r 
kim ga o ‘z fikrini aytish erkinligini berish lozim , deydi faylasuf, faqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hukm yurgizishning dem okratik shakligina zarur b o ig an erkinlikni to liq 
ta ’minlashi m um kin.
Ratsional yo‘nalishdagi m utafakkirlardan yana biri ingliz faylasuf! 
Tomas H obbsdir (1588-1679). U ning axloqiy qarashlari asosan «Inson 
haqida» (1640), «Leviafan yoki m oddiyat, cherkov h am da fuqarolik 
davlatining hokim iyati va shakli» (1651), «Erkinlik va zaruriyat haqida» 
(1652), «Falsafa asoslari» (1642—1658) asarlarida aks etgan.
Hobbs o ‘z axloqiy ta ’lim otida asosiy e ’tiborni insonning zo'ravonlik 
va hukm ronlikka y o‘naltirilgan fe’l-atvoriga, shaxslarning bir-biriga 
nisbatan «urush» holatida ekaniga qaratadi; inson insonga b o ‘ri, deydi. 
Faylasuf insonning xudbinlik tabiatini doim o oldingi o ‘ringa chiqaradi. 
eng ulug‘ ezgulik - o ‘zini asrash, tabiatning eng ulkan yovuzligi -
o ‘lim. Juda k o ‘pchilik odam lardagi m ana shu o ‘zini asrashga intilish 
ularni hayvonot dunyosi bilan yaqinlashtiradi. Shuning uchun odam lar 
tabiatan ehtiros, q o ‘rquv, g‘azab va boshqa hayvoniy tuyg‘ularni boshdan 
kechiradilar, k o ‘proq d o ‘stlarni em as, obro‘- e ’tibor h am d a foydani 
izlaydilar. Insonning o ‘ziga o ‘xshagan zotlar orasidagi hayoti asosini 
m urakkab m anfaatlar o'yini tashkil etadi. Faylasufning fikriga ko ‘ra, 
«ezgulik» va «yovuzlik» so‘zlari, eng aw alo , insonlar o ‘z hayotidagi 
m uayyan sh a ro itla rd a b o sh id an k ech irg an h o latla r b ila n bog liq. 
«Ezgulik» d o im o u lar uchun o ‘zlariga foydali va yoqim li, о zlari 
intiladigan narsa, «yovuzlik» esa buning aksi bo‘lgan holatlar. Ushbu 
fikrlari bilan H obbs keyinchalik Angliyada rivojlangan utilitarchilik 
ta ’lim otining ibtidosida turadi, desak xato qilmaymiz.
H o b b s a x lo q iy q a d riy a tla rn i o ‘z - o ‘zin i h a ra k a tg a k e ltiru v c h i 
nuqtalarning (shaxslarning) vazifasi, ular orasidagi o'ziga xos aloqa 
sifatida ta ’riflaydi. Insonning o ‘zi bu o ‘rinda ijtimoiy m unosabatlar, 
kesishadigan n u q ta. «Inson qad ri yoki bahosi, boshqa n arsalard a 
b o ‘lganidek, uning narxidir, ya’ni uning kuchidan foydalanish qancha 
tursa, odam ning bahosi o ‘shancha shu sababli u m utlaq em as, balki 
unga b o ‘lgan ehtiyojga va boshqalarning bahosiga bog‘liq narsadir»1. 
H obbs ana shu baholovchi m unosabatni axloqni belgilanishning asosiy 
m odeli sifatida olib qaraydi. B ir-birim izni qadrlashim izning ifodasini 
biz odatda hu rm at va hurm atsizlik deb ataymiz, deydi faylasuf. Z ero u 
h urm at uyg'otadigan narsa-hodisalarnigina axloqiy jih atd an qadrli deb
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hisoblaydi. H urm at esa bu o ‘rind a hu km ronlikning ijtim oiy ifodasi 
tarzida namoyon bo ‘ladi: « K im g ad irb o‘ysunm oq unga hurm at ko‘rsatish 
d em akdir»1. Q adr-qim m atni H obbs insonga davlat tom onidan berilgan 
b a h o sifatida izohlaydi.
Faoliyatning axloqiy to m o n i shundaki, inson o ‘z erkini u yoki bu
tarzda anglamasdan turib, yuzaga chiqarishi m um kin emas. Hobbs ixtiyor 
erkinligiga erkinlik tushunchasini qarshi q o ‘yadi, ham m adan a w a l inson 
faoliyatiga taalluqli b o ‘lgan erkinlik ayni paytda m a’lum jih a td a n tab iat 
ja ra y o n la rin i ham izo h lay d i. F a y lasu fn in g fikriga k o ‘ra, e rk in lik
tushunchasini aql-idrokli m avjudotlarga nisbatan qo'llangani kabi jo nsiz 
m avjudotlarga nisbatan ham ishlatsa b o ‘ladi: agar suv solingan idish 
s in d irils a , suv h a m e rk in lik k a c h iq is h i m u m k in . B iroq e rk in lik
tu shu nchasin i narsalar dunyosi va odam larning o ‘ziga xosliklari bilan 
xilm a-xil m unosabatga kirishadigan insonga nisbatan q o ‘llash ayniqsa 
m urakkab. C hunki u, o d atd a, b iro r jih a td a n erkin b o ‘lsa, ikkinchi 
jih a td a n erkin b o ‘la olm ay di. E rk in lik tu sh u n c h a si aslo z a ru riy a t 
tushunchasiga zid em as, ular b ir-b irin i inkor etm aydi. D aryoning erkin 
oqim i o'zining zaruriyati bilan y o ‘naladi. O d am lar faoliyatida erkinlik 
va zaruriyatning birlashuvi yana ham m uhim . Shu nuqtayi n azardan
inson erkining tabiati h a r xil b o ‘ladi, zero, u erkinlikning m a ’lum
zaruriyat bilan m uayyan tarzd a birikuvi bilan belgilanadi. U m u m an
olganda, Hobbsning qarashlarida axloqiy qo id alar shaxs xudbinligidan 
kelib chiqsa-da, ayni paytda ular yaxshi m unosabatlarga asos b o ‘lib 
h a m xizm at qiladi degan fikr ilgari suriladi.
H obbs axloqiy qarashlarining yana bir diqqatga sazovor jih a ti — 
m uayyan subyektlar m uam m osi, subyektdagi turli kuch va intilishlarning 
nisbati masalasi. Faylasuf inson shaxsining haqiqiy asosini ehtiroslilikda 
k o ‘radi. Inson hissiyotlar bilan yashaydi va ular tufayli o ‘zini yuksaltiradi. 
B o y lik , b ilim , h u r m a t, u n in g b a rc h a m u a y y a n b e lg ila ri fa q a t 
h ukm ronlikning shakli xolos. K im d a-kim , an a shular deb ehtirosga 
lim m o -lim b o ‘lsa, o ‘sha xayolot va zeh n o ‘tkirligiga ega b o ‘ladi. H obbs 
a n a shu fikrlari bilan o ‘zi sezm agan holda ratsionallik doirasidan chiqib, 
sensual t a ’lim otning darvozasini qoqadi.
Subyektni ratsionalcha tushunish insonning ijtim oiy tabiatini o ‘ta 
bilvosita va chala ifodalardi. Buning ustiga, u m uayyan shaxsni, uning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xilma-xil va boy aloqalari bilan birgalikda, mavhum, ijtimoiy to r aqlga 
b o ‘ysundirishga qaratilgan edi. Tajribaviylik (empirizm) va uning moyasi 
bo ‘lmish sensual axloqshunoslik bunday munosabatni buzib yuboradi; sen­
sualist mutafakkirlar jamiyatdagi o ‘z mavjudligi haqida teran о ylaydigan 
axloqiy shaxs sifatida aqlning muxtorligini, tirik, insoniy taqdirdan yuz 
o ‘girishni istam aydigan, his etuvchi, ehtirosli subyekt ehtiyojlariga 
bo'ysundirdilar. Bu insonni am alli-faoliyatli mavjudot, o ‘z tarixining 
yaratuvchisi sifatida tushunish tom on tashlangan jiddiy qadam edi.
Sensual axloqshunoslikning eng yirik vakillaridan biri ingliz faylasufi 
Jon 
Lokkdir (1632-1704). Uning axloqiy qarashlari asosan «Inson fahm i 
haqidagi tajriba» (1690), «Tarbiya to ‘g‘risidagi b a ’zi fikrlar» (1693), 
«Aqlni boshqarish haqida» singari asarlarida aks etgan.
Lokk hissiy sifatga ega b o ‘lgan bilim larning tug‘maligi haqidagi 
m ulohazalam i aql bilan tajribaga zid deb hisoblaydi. U ning fikricha, 
tushunchalar, fikrlar va tamoyillarning tug‘maligi to ‘g‘risidagi qoidalar 
ham asossizdir. Z ero, biz tafakkurimizga zarur b o ‘lgan barcha narsalam i 
tajribadan olamiz. Aqldagi bor narsalarning ham m asi dastaw al sezgilarda 
mavjud b o ‘ladi. Tug‘m a g‘oyalar nazariyasining tanqidi uning pedagogik 
konsepsiyasining ibtido nuqtasidir. F aylasuf go‘dak ongida tug m a 
bilimlarning faol mavjudligini rad etgani holda, b a’zi ehtiyojlar, intilishlar 
va tuyg‘ular tug‘maligini inkor qilmaydi. Ularning bir xillari keyinchalik 
savqi’ tabiiy yoki tabiiyyat (instinkt) deb atala boshlandi, b a zilari esa 
hali tug‘ilm agan bola ongiga ona vujudi orqali o ‘tgan tashqi ta sirlar 
natijasida paydo b o ‘ladi. Lokk xulqdagi ayrim o ‘ziga xosliklarining ham
tu g ‘maligini ta n oladi. D arhaqiqat, hozirgi zam on fani shu tarzdagi 
hodisalam i e ’tiro f etadi va ularni zot bilan, irsiyat bilan bog‘laydi. Shu 
nuqtayi nazardan asab tizim ining tuzilishida jam langan ibtidodagi xulqiy 
dasturda axboriy (inform ativ) m azm un borligi tabiiydir. Lekin, yuqorida 
aytilgandek, asosiy axloqiy tamoyillarning tug‘maligi inkor etiladi. Natijada 
Lokk ezgulik tushunchasini lazzat va foyda bilan, yovuzlikni esa iztirob 
va insonga ziyon tushunchalari bilan m ustahkam bog‘liqligini ta kidlaydi. 
«N arsalar faqat lazzat va iztirobiga nisbatan ezgu va yovuz b o 'lad i, — 
deydi Lokk. — Biz lazzatim izni osh iradig an yoki iztiro b larim izn i 
kam aytiradigan narsalam i ezgu deymiz... Yovuz deb esa, aksincha, bizga 
iztirob beruvchi yoki qandaydir iztirobim izni kuchaytiruvchi, yoxud 
qandaydir lazzatim izni kamaytiruvchi narsani aytamiz»1.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M utafakkir eng oliy tam oyilni h a r q and ay fazilat asosini in sonning 
oqillikka to ‘g ‘ri kelm aydigan o ‘z istaklaridan kechishida, o ‘z m ayllariga 
qarshi xatti-harakat qila bilishda k o ‘radi. Baxtga erishuv huquqinin g
axloqiy tam oyili Lokk ta ’lim otida insonlar tengligi qoidasi bilan bog‘liq; 
b ir xil turdagi, tug ‘ilganida b ir xil tabiiy im tiyozga ega b o ‘lgan va b ir 
xildagi qobiliyatdan foydalangan jo n z o tla r bir-biriga b o ‘ysunish yoki 
b ir-b irin i b o ‘ysundirishdan voz kechib, o ‘zaro teng bo 'lishlari lozim .
Ingliz m utafakkirining fikriga ko‘ra, xususiy m ulk - m ehnat m ahsuli; 
tilla, kum ush va boshqa narsalarni o ‘zgalarga ziyon yetkazm asdan tu rib
h a m jam g ‘arish m um kin. Lokk inson shaxsining o ‘zini h a m xususiy 
m ulk tarzida qabul qiladi. U asosiy vazifalaridan biri xususiy m ulkni 
q o ‘riqlash b o ‘lmish davlatni barch a kishilarning teng erkinligi va ten g
im koniyatlari kafolati deb hisoblaydi. Xullas, Lokkning axloqshunosligini 
o ‘z m a n f a a tin i u n u tm a y d ig a n , a y n i p a y td a , h a d d a n o s h is h d a n
saqlanadigan, tavakkalchilikni yoqtirm aydigan, m adaniyatli fuqaroning 
fazilatlari haqidagi t a ’lim ot desak, yanglishm aym iz.
Buyuk ingliz m utafakkiri E ntoni Eshli S h eftsbarining (1 6 7 1 -1 7 1 3 ) 
qarashlari ham diqqatga m olik. Axloqiy m u am m o lar uning «F azilatlar 
y o x u d m unosib xizm atlar tadqiqi» (1699), «N asihatgo'ylar» (1709) 
singari asarlarida ko'tariladi.
Axloqiy ezgulik Sheftsbari to m o n id an tab iatn i estetik tushunish bilan 
b u tu n lay qo'shib yuboriladi; u inson yaratgan tartib va m utanosiblikning 
ijtim oiy shakli sifatida nam oyon b o ‘ladi; axloq dunyoning ichki, axloqiy- 
am aliy, estetik jih atd an qayta ishlangan ko 'rin ishig a aylanadi. Y om o n 
narsalar, bu — ijtimoiy m utanosiblikning xudbinlarcha buzib ko ‘rsatilishi 
yoki vayron qilinishi. Yolg‘o n o b ro ‘, o r-n o m u s tam oyilidagi soxtalik, 
soxta diniy b id ’atlar natijasida inson dastlab b a ’zi axloqsizliklarga q o ‘l 
u r a d i , k e y in c h a lik o 'y la g a n in g d a k is h in i t i t r a t i b y u b o r a d ig a n
q ab ih lik larn in g b a rc h a tu rin i b e m a lo l am alg a osh irad ig an b o ‘ladi. 
Sheftsbari axloqshunosligi va estetikasi bir-birining sharti sifatida m avjud; 
g o ‘zallik ezgulikdir, ezgulik esa inson d an begonalashm agan faoliyatning 
g o ‘zalligidir.
Sheftsbari axloqiy dunyoni ulug‘ tabiat q o n u ninin g o ‘ziga xos davom i 
s ifa tid a t a ’riflaydi. In so n n in g axloqiy m oy asi, uning fikriga k o ‘ra, 
hissiyotda, m ulohazadan a w a l keladigan hay o tiy faoliyatda, ad o lat va 
adolatsizlikka nisbatan b o ‘lgan en tu ziazm d a m ujassam . H am d ard lik , 
birdam lik hissi, boshqa shaxsga nisbatan h u rm a t, b ir so‘z bilan aytganda, 
o ‘zga z o t bilan bir butunlikka yurakdagi m oyillikni anglatadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ayni paytda m utafakkir, um um m anfaatlar uchun boshlangan ijtimoiy 
harakat xudbinlarcha intilishga va zo‘ravonlik dahshatiga aylanib ketishi 
mumkinligini aytadi. C hunonchi, dunyodagi eng vahshiy m ashg ulot 
b o ‘lm ish u ru sh b ird a m lik a lo q a la rin i v u ju d g a k e ltir a d i, z e r o , 
«qahram onlik va insonni sevish deyarli bir xil m azm unga ega. Lekin bu 
his salgina t o ‘g ‘ri y o ‘ldan adashsa, in so n iy atn i sevgan q a h ra m o n
shafqatsiz telbaga aylanadi; qutqaruvchi va asrovchi inson — zolim va 
vayron qiluvchi kimsa b o ‘lib qoladi»1. Fazilatning bunday о z ziddiga 
aylanmasligiga kafolat, faylasuf nazdida yuksak entuziazm tabiatiga, 
tartibga m uhabbatda, axloqiy tuyg‘uning beg‘arazligidadir.
Xudbinlik, faqat o ‘zini sevish m akkorlik va m ug‘om birlikni keltirib 
chiqaradi. Tabiatim izdagi oqko‘ngillilik va samimiylik yo‘qolib, ularning 
o ‘rnini shubha, rashk ham da hasad egallay boshlaydi. A ynan xususiy, 
um um m anfaati bilan sig‘ishm aydigan intilishlar bizda hayotim izdagi 
eng ulkan baxtsizlik hisoblangan beshafqatlikni va dahshatli hissiyotlarni 
yuzaga keltiradi.
Sheftsbari axloqiy m u no sab atlarg a s a n ’a tn in g t a ’sirin i a lo h id a
t a ’kidlaydi, san ’at axloqiy yuksalish uchun oqilona axloqiy qoidalar 
sifatida em as, balki subyektning faol estetik faoliyati jara y o n id a g i 
am aliyot tarzida ta ’sir ko‘rsatadi. San’at tabiat m utanosibligini, go zallik 
va ezgulik qoidalarini obyektiv ravishda qaytadan tiklaydigan ко zgudir. 
M uayyan, estetik idrok etuvchi va estetik faoliyatli subyekt ayni bir
paytda axloqiy shaxsdir.
Buyuk fransuz m a’rifatparvari, faylasuf, yozuvchi va axloqshunos