Abdulla sher axloqshunoslik

Axloqshunoslik va dinshunoslik. 
A xloqshunoslikning dinshu no slik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bilan aloqasi shundaki, h ar ikkala fan ham bir xil m uam m o — axloqiy 
mezon m uam m osini hal etishga qaratilgan. Chunki, um um jahoniy dinlar 
vujudga kelg u nig a q a d a r m avjud b o ‘lgan m a ’lum u rf-o d a tla r va 
qadriyatlar muayyan diniy qonun-qoidalarga, m uqaddas diniy kitoblarga 
katta t a ’sir k o ‘rsatgan. Ayni paytda, dinlar ham axloqqa ana shunday 
ta ’sir o ‘tkazganlar.
C h u n o n ch i, islom dinini oladigan bo ‘lsak, Q u r’oni karim , Hadisi 
sh arif, Ijm o ’ va m uayyan fatv o lard ag i m ez o n lar h a m d a tala b la r 
m usulm on Sharqi millatlari axloqiy darajasining shakllanishida katta 
aham iyat kasb etgan. T a sa w u f ta ’lim otini esa rosm ana islomiy axloq 
falsafasi deyish mumkin. Shuningdek, komil inson m uam m osi har ikkala 
fan uch un um um iy hisoblanadi. Farq shundaki, axloqshunoslik bu 
m uam m oga zam onaviy tarbiya nuqtayi nazaridan yondashadi.
A x lo q s h u n o s lik va h u q u q s h u n o s li k . A x lo q s h u n o s lik n in g
huquqshunoslik bilan aloqasi uzoq tarixga ega. M a’lum ki, juda ko ‘p 
h o lla rd a ax lo q m e ’y o rlari b ila n h u q u q m e ’yorlari m o h iy a ta n va 
m azm u n an b ir xil b o ‘ladi. Shunga ko‘ra, axloqni jam oatchilik asosidagi 
huquq, huquqni esa qonuniylashtirilgan axloq deb atash m um kin. Zero, 
axloqshun o slik bilan h u q u q sh u n o slik n in g tadqiqot obyektlari k o ‘p 
jihatdan o ‘xshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtayi nazaridan farq 
qiladi, y a’ni huquq m e’yorlarining bajarilishi, odatda, maxsus adliya 
idoralaridagi lavozimli kishilar orqali, majburiy sanksiyalar vositasida 
y o ‘lga qo'yiladi; axloq m e ’yorlari esa um um iy qabul qilingan milliy 
u rf-o d atlar, jam oatchilik fikri yordam ida, alohida belgilangan kishilar 
to m o n id an em as, balki m uayyan ijtimoiy guruh, jam iyat tom onidan 
am alga oshiriladi.
S huningdek, huquqshunoslik kasbi uchun m uhim b o ‘lgan amaliy 
axloq jih atlarin i axloqshunoslikning huquqshunos odobi deb ataladigan 
m axsus sohasi tadqiq qiladi va tavsiya etadi.
Axloqshunoslik va pedagogika. Axloqshunoslik pedagogika bilan ham 
cham barchas aloqada. Pedagogikadagi shaxsni shakllantirish, tarbiyalash, 
t a ’lim berish jarayonlarini p and-nasihatlarsiz, odobnom a darslarisiz 
ta s a w u r qilib boMmaydi. Shu bois axloqshunoslik o'zin ing nazariy va, 
ayniqsa, am aliy jihatlari bilan pedagogikaning asosi hisoblanadi. Zero, 
m a o rif tizim idagi ta'lim -tarb iy a o 'z in i har bir qadam da axloqiy tarbiya 
sifatida nam oyon qiladi.
Axloqshunoslik va ruhshunoslik. Q adim dayoq axloqshunoslikning 
ruhshunoslik (psixologiya) bilan aloqasi alohida aham iyatga ega b o ‘lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Zotan, bu ikkala fan kishilar xatti-harakati, fe’l-atvori va m ayl-istaklarini 
o ‘rganadi. Lekin bu o ‘rganish ikki xil nuqtayi nazardan olib boriladi: 
ru h sh u n o s lik u yoki bu x a tt i- h a r a k a t , f e ’l- a tv o r , s a b a b iy asos 
(m otiv)larning ruhiy tabiati va shakllanish sh a rt-sh a ro itla rin i ochib 
beradi, axloqshunosiik esa ru hshunoslik tadqiq etg an hodisalarning 
axloqiy aham iy atini tu sh u n tira d i. R uhshunoslik h issiy o tla r sifatida 
o ‘rganadigan insondagi k o ‘pgina m a ’naviy hodisalar axloqshunosiik 
tom onidan falsafiy-axloqiy tu sh u n c h a lar tarzida tad q iq etiladi.
A x lo q s h u n o s iik
va 
s o t s i o l o g i y a .
A x l o q s h u n o s l i k n i n g
ijtim oiyshunoslik (sotsiologiya) bilan aloqasi o ‘ziga xos. Bu ikkala 
fan inson faoliyatini b o sh q arish n in g ijtim oiy m u rv a tla rid a n b o ‘lmish 
axloqni o ‘rganadi. Lekin axloqshunoslikning miqyosi bu b o rad a keng. 
M a’lumki, sotsiologiya insonlarning om m aviy x atti-harakati va ularning 
qonuniyatlarini faqat m uayyan ijtim oiy tuzum d o ira sid a g in a tadqiq 
etadi. A xloqshunosiik esa, o ‘z m ohiyatiga k o‘ra, lozim b o ‘lganda, 
m uayyan ijtim oiy tuzum yoki davr d oirasid an chiqib, inson axloqining 
yuksak yutug‘i sifatida kelgusi d av rlar uchu n ham tarix iy va axloqiy 
aham iyat kasb etgan shaxsiy, istisnoli xatti-harakatlarni h a m d a ularning 
sababiy asoslarini o 'rg an ad i.
A x lo q s h u n o s iik va s i y o s a t s h u n o s l i k . A x l o q s h u n o s l i k n i n g
siyosatshunoslik bilan aloqasi, ayniqsa, o ‘ziga xos va m urakkab. C hunki 
siyosiy kurash qaram a-qarshi axloqiy qoidalar va talablar kurashini taqozo 
etadi. Shaxsiy intilishlar bilan davlat va jam iyat m anfaatlarining mosligi, 
m aqsadlar va vositalarning pok yoki nopokligi m u am m o lari o ‘rtaga 
ch iq ad i. L ekin, aslida siyosat q ay d a ra jad a a x lo q iy lik kasb etsa, 
shunchalik u oqilona b o ‘ladi. Bu hozirgi kunda axloqshunosiik ham , 
siyosatshunoslik h am jid d iy tad q iq etad ig an eng m u h im u m u m iy
m uam m olardan biridir. S huningdek, rahbarlik odobi, partiyaviy odob, 
etiket singari axloqshunoslikning axloqiy m adaniyat d oirasiga kiruvchi 
maxsus sohalari ham siyosatshunoslik bilan ch am b arch as b o g ‘liq.
Axloqshunosiik va ekologiya. Keyingi paytlarda axloqshunoslikning 
ekologiya bilan aloqasi to b o ra m ustahkam lanib b o rm o q d a . T arixan 
axloqshunosiik k o'p ro q insonning o ‘zi, o ‘zgalar va ja m iy a t oldidagi 
m ajburiyatlarini tahlil etish bilan shug‘ullangan, uning tabiatga b o ‘lgan 
m unosabati diqqat m arkazidan c h e td a qolib kelgan. L ekin keyingi 
d a v r la r d a , a y n iq s a , XX va X X I a s r d a t a b i a tg a n i s b a t a n t o r
m anfaatparastlik doirasidagi y o n d ashu v lar o q ib atid a p a y d o boMgan 
ekologik b u h ro n m an zaran i o 'z g a rtird i. E n d ilikda global ekologik
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m u am m o lar k o ‘proq odam larning ijtimoiy-axloqiy nuqtayi nazarlariga 
bog‘liq ekanligi m a’lum b o ‘lib qoldi.
S hunday qilib, hozirgi kundagi ekologik m uam m olarni hal etishning 
k o ‘p jih a tla ri axloqshunoslik k o ‘magiga borib taqalm oqda. XX asrda 
ekologik axloqshunoslik degan maxsus soha ham yuzaga keldi. Lekin, 
bu — axloqshunoslik ekologiyani to ‘liq o ‘z ichiga oladi, degan so‘z 
em as. C hunki axfoqshunoslikda axloqiy baholash va boshqarish obyekti 
sifatida tabiatning o ‘zi emas, balki odamning tabiatga bo‘lgan munosabati 
m aydonga chiqadi.