Abdulla sher axloqshunoslik

1 Qarang: Валла Л. О б истинном и лож ном благе. О свободе воли. М ., «Наука»,
1989. С. 61.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b u ndan axloq va siyosat bir-biri bilan chiqishm aydi, degan xulosa kelib 
c h iq a d i, N ik k o lo M a k ia v e lli ilg a ri s u rg a n a x lo q s h u n o s iik va 
siyosatshunoslik borasidagi g‘oyalar bu yo‘nalishning asosi sifatida qabul 
qilinadi ham da necha asrlardan buyon italiyalik faylasuf-axloqshunos 
k o 'p ch ilik k a tan q id obyekti b o ‘lib keladi. X o ‘sh, h aqiqatd an h am
shundaym i?
M akiavellining axloqiy qarashlari asosan uning «Hukm dor» (1513) 
asarida o 'z aksini topgan. U nd a m utafakkir saxiylik va tejam korlik, 
shafqat va shafqatsizlik, m uhabbat va nafrat singari tushunchalarga 
batafsil to ‘xtaladi. Lekin ularga faylasuf 0 ‘rta asrlardagiga nisbatan yangi- 
ch a m azm un va m a ’no beradi. U shafqat va shafqatsizlik h aqida fikr 
yuritib, hukm dor fuqarolarni m ahkam tutib turish yo ‘lida o ‘zini shafqat- 
sizlikda ayblashlaridan q o ‘rqmasligi kerak, deydi. U ning b ir q a d a r 
shafqatsizligi tartibsizliklarni keltirib chiqaradigan davomli shafqatsiz- 
liklardan afzaldir. Z ero , o ‘g ‘rilik, qaroqchilik, qotillikni tug‘diradigan 
bu n d ay tartibsizlik lard an b u tu n ah o li aziyat chekadi. Bu fik rlarn i 
M akiavelli, ayniqsa, yangi hukm dorlarga nisbatan m a’qul ko‘radi. U ning 
fikriga ko‘ra, yangi hukm dorni boshqa hukm dorlarga nisbatan shaf- 
qatsizlikda kam roq ayblaydilar. C hunki yangi davlatga juda k o ‘p xavf- 
xatar tahdid soladi.
Makiavelli h ukm dor o ‘z fuqarolarining k o ‘proq m ehr-m uhabbatiga 
em as, q o ‘rquviga erishishi kerakligini aytadi: «...qaysi biri yaxshi — 
xalqning hukm dorni sevganimi yoki u n d an q o ‘rqqanim i? A ytishlaricha, 
birvarakayiga ham q o ‘rqqani, ham sevgani yaxshi; biroq m ehr-m uhabbat 
q o ‘rquv bilan chiqisha olm aydi, shu bois tanlashga to ‘g‘ri kelganda, 
q o ‘rquvni tanlagan durust. Z o tan , o d am lar haqida, um um an, h ech
qachon m innatdor b o ‘lmaydigan, beqaror, munofiqlik va yolg‘onchilikka 
m oyil, o ‘z foydasini k o ‘zlab, xatardan qochadigan jo n zo tlar deyish 
m um kin: toki sen yaxshilik qilib tu ra r ekansan, ular butun borlig‘i 
bilan seniki, sen u ch u n h am m a narsasidan, qoni-jonidan ham , bo la- 
c h a q a sid a n h a m , b o y lig id an h a m k ech ish g a tayyor, lek in ish in g
tushganda, shu zahoti yuzini burib ketadilar... B undan tashqari, o dam lar 
o ‘zida m ehr-m uh ab bat uyg‘otgan kim salardan ko‘ra, qo ‘rquv uyg‘otgan 
kim sani xafa qilishdan k o ‘proq tiyinadilar»1.
H ukm dorning o ‘z so ‘zi ustidan chiqish-chiqm asligi m asalasida esa 
M akiavelli «H ukm dor» risolasining X V III bobida shunday deydi: