Hal feyil
Hal feyil – feyil hám ráwishlerdiń belgilerine iye boladı. Feyillik belgige iye bolıp kelgende is-háreketti bildiredi. Basqa feyiller sıyaqlı bolımlı hám bolımsız túrde, awıspalı hám awıspasız feyil mánilerinde qollanıladı. Ráwishlik mánige iye bolıp kelgende tiykarǵı is-háreketke qatnaslı bolıp keledi. Ráwishler sıyaqlı is-háreketti pısıqlawıshlıq mánide sıpatlaydı. Hal feyiller qospa feyiller qospa feyiller quramında tiykarǵı feyil wazıypasın atqaradı. Mısalı: Jawıb jawıp tur. Olar sóyley basladı. Hal feyiler tómendegi qosımtalar arqalı jasaladı:
-ıp/-ip, -p Bul qosımtalar dawıslı seske pitken feyillerge -p, dawıssız seske pitek feyillerge -ıp/-ip qosımtaları jalǵanadı. Mısalı: sora-p, qara-p, bar-ıp, kel-ip t.b. Bul feyillerdiń bolımsız forması -may/-mey qosımtası arqalı bildiriledi: bar-may, kel-mey, isle-mey t.b.
-a/-e, -y. Feyil sózdiń aqırı dawıslı seske pitse -y, dawıssız seske pitse -a, -e qosımtaları jalǵanadı. Mısalı: sóyle-y, tara-y, júr-e, ayt-a, jaz-a, kór-e t.b. -a/-e, -y qosımtalı feyiller dara qollanılmaydı. Olar qospa feyildiń quramında onıń tiykarı bolıp keledi. Mısalı: ayta basladı, isley berdi, ala berdi, bola keldi, iske asa qoydı t.b.
-ǵalı/-geli, -qalı/-keli: barǵalı, kelgeli, aytqalı, ketkeli, oqıǵalı, islegeli t.b.
-ǵansha/-genshe, -qansha/-kenshe: barǵansha, kelgenshe, aytqansha, kútkenshe t.b.
-ǵanday/-gendey, -qanday/-kendey qosımtaları túbir feyilge jalǵanıp, uqsatıw, salıstırıw mánisindegi hal feyillerdi jasaydı. Mısalı: alǵanday, kórgendey, bilgendey, bilmegendey, ishkendey, jazǵanday t.b.
-mastan/-mesten, -bastan/-besten, -pastan/-pesten qosımtaları túbir hám dórendi feyilerge qosılıp, bolımsızlıq mánisindegi hal feyillerdi jasaydı. Hal feyildiń bul qosımtaları 6 túrli fonetikalıq variantta qollanıladı. Hal feyildiń -may/-mey qosımtası menen sinonim bolıp keledi. Mısalı: úndemey-úndemesten, jazbay-jazbastan, uyqılamay-uyqılamastan t.b.
Dostları ilə paylaş: |
