Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Kelbetlik feyil toplamı
Kelbetlik feyiller hártúrli formadaǵı sózler menen baylanısıp kelbetlik feyil toplamın dúzedi. Kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen (-qan/-ken) qosımtası kelbetlik feyil toplamın dúziwde onimli qollanıaldı. Kelbetlik feyiller ataw formasında, seplik qosımtalı, tirkewishli hám tirkewishlik xızmettegi kómekshi sózli bolıp keledi. Olar usı sıyaqlı ózgeshelikelrine qaray, dúzilislik hám birneshe mánilik túrlerge bólinedi.
1.Kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen qosımtalı túriniń basqarıwındaǵı toplamlar ataw sepliginde kelgende, anıqlawıshlıq máni bildiredi. Mısalı: Alıstan kóringen Samarqand tawları hártúrli túske enip buldırap kórinedi. Aspannan jawǵan qarǵa jerden suwırǵan qar qosılıp uytqıdı.
2.Ataw sepligindegi kelbetlik feyil toplamı tartımlanıp kelip, baslawısh wazıypasın atqaradı. Mısalı: Bul balalardıń qara qus asıraǵanı qustıń tilin biledi eken. Anamnıń qay qıyalda baratırǵanı maǵan belgisiz.
3.Kelbetlik feyil toplamınıń tabıs, barıs, shıǵıs seplik qosımtalı túri tolıqlawısh wazıypasın atqaradı. Mısalı: Sırtta júrgen jasawıllardıń biri Mamanlar kiyatırǵanın xabarladı. Siziń qorıqpaytuǵınıńızǵa isenemen. Siziń tamaqtı jaqsı pisiretuǵınıńızdan paydalandı. Sultamurattıń keshe keshte oylaǵanlarına búgin sáykes kelmedi.
4.Kelbetlik feyil toplamı barıs, shıǵıs, orın seplik qosımtalı kelip, hártúrli waqıt, orın, sebep, shárt pısıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Keshe onı bizler balıq qırshıp atırǵanda kórdik (waqıt pısıqlawısh). Biybigúldiń birotala kelgenine Ulbosın qádimgidey-aq quwanıp qaldı (sebep pısıqlawısh). Sarı ala sıyırdı tawıp kelgenińde bunday shappatlar jemes ediń (shárt pısıqlawısh). Mashina shımbayxanaǵa kelgende pısıldap barıp toqtadı (orın pısıqlawısh).
5.Kelbetlik feyil toplamları tirkewish hám kómekshi atawıshlı bolıp kelip te, tolıqlawısh hám pısıqlawısh wazıypaların atqaradı.
a) -ǵan/-gen qosımtalı kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı toplamlarǵa haqqında, tuwralı, jóninde tirkewishleri dizbeklesip tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Ótgen óziniń kelgeni tuwralı bildirdi. Búrkttiń qanday ańlardı alatuǵını jóninde sorastırıp kórdim.
b) kelbetlik feyil toplamları hártúrli tirkewish hám kómekshi atawıshlardıń dizbeklesip keliwi arqalı waqıt, orın, sın, sebep, muǵdar-dáreje, shárt, qarsılas pısıqlawısh mánilerin bildiredi. Mısalı: Húwildegen samal toǵayǵa kirgen soń biraz páseydi (waqıt pısıqlawısh). Awılǵa jaqınlaǵan jerde bular júristi jaylar jiberdi (orın pısıqlawısh). Onıń qabaǵı úyilip, túsinde qorıqqan tárizli birden shorshıp ketti (sın pısıqlawısh). Ol jaqsı islegeni ushın bárhá sıylıq alıp júrdi (sebep pısıqlawısh).Hámme haywanlar jıl keletuǵın jaqqa juwırıstı (orın pısıqlawısh). Onıń sorawına juwap berer aldında muǵallim girttay oylanıp turdı (waqıt pısıqlawısh).