Esletpe: 1.Birdey emes túsiniklerdi birdey etip dúziwge bolmaydı: Ol qant hám pánt jedi.
2.Gáptiń mánisin kúsheytiw ushın dawıs ırǵaǵına baylanıslı tákirarlanıp qollanılǵan sózler birgelkili aǵza bola almaydı. Mısalı: Ol bárin, bárin jalań ayaq gezlerin esledi.
Aspanda kepter qanat qaǵadı-qaǵadı,
Jollarıńda xalıq kórwan aǵadı-aǵadı. (I.Yusupov)
Birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı qurallar
Gáptiń birgelkili aǵzaları dánekersiz (intonaciya arqalı) hám dizbeklewshi dánekerler arqalı baylanısadı.
1.Dánekersiz birgelkili aǵzalardıń arası intonaciya (dawıs tolqını) arqalı baylanısadı. Dánekersiz intonaciya arqalı baylanısqan birgelkili aǵzalardıń arasına útir qoyıladı. Gáptiń birgelkili aǵzalarınıń intonaciyası mánilik qatnaslarına qaray sanaw intonaciyası, qarsılas intonaciya, sebep intonaciya bolıp úsh túrge bólinedi.
a) sanaw intonaciyası mánileri óz ara teń kóp sıńarlı birgelkili aǵzańardı baylanıstıradı. Mısalı: Awıldıń shetinde qara mallar, qoy-eshkiler, jılqılar jayılıp júr. Bóribay aǵaǵa, Ernazar dostıma, Eshimbetke, Ayshagúlge ólgenshe minnetdarman.
b) qarsılas mánili intonaciya, tiykarınan, mánileri qarama-qarsı bolǵan eki sıńarlı birgelkili bayanlawıshlardı baylanıstıradı: Men onı ári-beri izlestirdim, tappadım.
v) sebep mánili intonaciya biriniń biri isleniw islenbew sebebin bildiretuǵın eki sıńarlı feyil bayanlawıshlardı baylanıstıradı: Olar túnde biymezgil júrmeydi, qorqadı. At mingesikke álleqashan boldırǵan edi, mamırladı.
2.Birgelkili aǵzalar biriktiriwshi (hám, jáne, taǵı, menen, benen, penen, da, de) qarsılas (biraq, lekin, sonda da, sóytse de, degen menen) awıspalı (ya, yáki, yamasa, bolmasa, ya bolmasa, ne), gezekles (gá, gáhi, bir, birese, birde, geyde, bazda, ári) dánekerleri arqalı baylanısadı. Mısalı: Kósheler kúndegige qaraǵanda azada hám kewilli kórinedi. Ol azǵana oylanıp turdı, biraq úndemedi. Heshkim ya maqullamaydı, ya qarsılaspaydı. Ol jipektey jumsaq qolı menen gá basımnan, gá shashımnan sıypadı.
Dostları ilə paylaş: |
