Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Kiritpe gápler
Sóylewshi óz pikirin bayan etip otırǵan waqıtta tiykarǵı gáptiń ulıwmalıq mazmunına yáki onıń bir aǵzasına qatnaslı eskertiw mánisinde qosımsha ikir keltiredi. Bunday qosımsha túsinik, eskertiw retinde keltirligen gápler tiykarǵı gáptiń ishine kiritiledi yamasa gáptiń sońına qıstırılıp aytıladı. Kiritpeler kiritilgen gáptiń mazmunı yáki onıń túbir aǵzası tuwralı qosımsha maǵlıwmat bildirilip, onıń mazmunın tolıqtıradı. Mısalı: Biraq, Sara (qızdıń atı) bunı jaqtırmaptı. Áne, sóytip ol endi satıp ákelgen qosıq kitaptı jatar aldında qolǵa aldı, tórt bes qosıq oqıydı (jol júrip baratırǵanda qaltasına ilikse, samolyotta yáki vokzalda otırıp ta tiyip-qashıp oqıwı múmkin).
Bul jerde qawsırma ishinde berilgen sózler kiritpe gápler bolıp, olar sóyelwshiniń (avtordıń) túsindirip otırǵan pikirine eskertiw mánisinde berilip, pikirdi ele de tolıǵıraq jetkerip beriwge xızmet etedi. Solay etip kiritpe gáp sóylewshiniń óz pikiriniń mazmunın tolıq jetkerip beriw ushın keltirip ótken qosımsha pikiri. Kiritpe gáp kiris gápke uqsas bolıp kelgeni menen olardıń arasında birqansha ayırmashılıqlar bar.
1.Kiritpe gápler kiris gáplerdiń mánisine sáykes kelmeydi. Kiris gápler sóylewshiniń óz pikirine hártúrli modallıq qatnasların bildirse, kiritpe gápler sóylewshiniń óz pikirine baylanıslı keltirilgen qosımsha túsinigi, eskertiwi.
2.Kiris gápler kóbinese gáptiń basında kelse, kiritpe gáplerdiń ornı turaqlı bolıp olar gáptiń ortasında hám aqırında keledi.
3.Kiris gáplerdiń kólemi sheklengen bolsa, kiritpe gáplerdiń kólemi sheklenbegen, olar keńeygen formada da kele beredi.
Kiritpe gáplerdiń intonaciyası tiykarınan eki túrli boladı.Olardıń biri kiris gáplerdiń intonaciyasın usap, tezlesken temp, páseń dawıs penen aytıladı. Bunday intonaciyada kiritpe gápler qawısrmaǵa alınıp jazıladı. Mısalı: - Háy ǵarrı-aw, házir biles (biznes sózin ayta almay) degen hóner shıǵarıptı.
Ekinshisi, tezlesken temp, kóterińki dawıs penen aytıladı. Bunday intonaciyada kiritpe gápler sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Mısalı: Dáslepki – sońınan bildim – qashqın Kapral Beloborodov ekenin bildim. (A.S.Púshkin)
Qaraqalpaq tilinde kiritpe gápler tiykarınan qawsırma arqalı bildiriledi. Al sızıqsha menen siyergirek (kóbinese shet el shıǵarmalarınıń awdarmasında) ushırasadı.
Kiritpe gápler gáp túrinde, dara sóz yamasa sóz dizbegi túrinde keledi. Kiritpe gáplerdiń sóz, sóz dibegi túrinde keliwi gáp túrinde keliwine qaraǵanda júdá kem ushırasadı. Mısalı: - Háy, starik, juwıram, endi onı tawa almaysań. Poezd ketip qaldı. ... (qattı kúledi). Ómirbek (renjip) – Sonda men jalańbas júrmen be?