Ózlesken sózlik qatlam. Qaralpaq tiliniń sózlik quramına basqa tillerden kirgen sózler ózlestirilgen sózler dep ataladı. Tilimizdiń leksikası basqa tillerden ózlesken sózler arqalı da bayıp otıradı. Ásirese, tildiń lelsikalıq quramında erteden qollanılıp kiyatırǵan arab-parsı sózleri kóp ushırasadı. Bul sózler tilimizge hár túrli mádeniy qatnasıqlar, sawda-satıq islerine baylanıslı ózlesken. Mısalı: kitap, qálem, xat, ilim, tariyx, muǵallim, hárip, namaz, hajı, Qurban hayt, millet, xalıq, payda, ǵayrat, qıyal, qımbat, arzan, pikir, jámiyet, Watan, ásker, qarar, esap, saat, súwret, awqat, ómir, waqıt, zaman, ádebiyat, mádeniyat, abadan, báhár, dárwaza, keshe, baha, paxta, baxıt, gáwhar, miyman, dástan, diyxan, qaharman, miywe, yosh, piyaz, salı, ǵoza, aspan, qırman, dushpan, saray, zúráát, sanaat t.b. Ózlesken sózlerimizdiń hámmesi de túkilikli óz sózlerimiz sıyaqlı hámmege túsinikli bolıp ketken. Damir Biyimbetov
Sóz baylıǵımızdıń rawajlanıwında orıs tiliniń tásiri kúshli boldı. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa
tillerden ilim hám texnikaǵa, mádeniyat hám ekonomikaǵa baylanıslı bolǵan kóp ǵana sózler ózlesti. Mısalı, elektr, ekskavator, traktor, kombayın, avtomashina, aeroport, samolyot, syezd, sessiya, raketa, kosmos, kosmodrom, aerodrom, leksika, grammatika, botanika t.b.
Orıs tili hám orıs tili arqalı ózlesken sózler, kóbinese orıs tilinde qalay aytılsa hám qalay jazılsa, qaraqalpaq tilinde de solay aytıladı hám jazıladı.
Qollanılıw órisi boyınsha qaraqalpaq tili leksikası
Qaraqalpaq tili leksikasındaǵı sózler qollanılıw órisi boyınsha birdey emes. Kópshilik sózler qaraqalpaq tilinde sóylewshi barlıq jámáát ushın túsinikli bolıp keń qollanılatuǵın bolsa, geypara sózler belgili bir territoriyaǵa, yá kásipke, ya sociyallıq ortalıqqa baylanıslı qollanılıp sheklengen leksikanı quraydı. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tili leksikası jalpı xalıqlıq leksika hám sheklengen leksika bolıp bólinedi.
Jalpı xalıqlıq leksikaǵa kiretuǵın sózler ya territotyaǵa, ya kásipke, ya sociyallıq ortalıqqa baylanıslı
shekleniwshilikti bilmeytuǵın, hámmege túsinikli keń qollanılatuǵın sózlerden ibarat. Jalpı xalıqlıq leksika ádebiy tildiń sózlik quramınıń tiykarın quraydı. Mısalı: jer, aspan, suw, taw, toǵay, dárya, kól, uzın, qısqa, qızıl, sarı, kók, jińishke, men, sen, ol, usı, bes, segiz, on, búgin, keshe, bıyıl, házir, tez, shaqqan, al, ber, júz, tur, sóyle, jaz, oqı h.t.b. Bunday sózlerdi ulıwma qollanılıwshı sózler dep ataydı.
Dostları ilə paylaş: |
