Atlıqtıń stillik qollanılıwı
Atlıqlar gápte hám sóylewde hárqıylı stillik xızmetlerde jumsaladı. Ásirese, kóplik, tartım hám seplik qosımtalı atlıqlardıń túrli stillik xızmetlerde jumsalıwın kóriwge boladı.
Qaraqalpaq tilinde -lar, -ler qosımtası tek kóplik máni bildirip qoymay ayırım abstrakt, jup atlıqlarǵa qosılǵanda kúsheytiwshilik, obrazlıq máni qosa bildiriledi. Mısalı:
Qara naǵıs jaǵa, qınama beshpent,
Qolań qara shashlar jazıp taslanǵan,
Qollar kóteriwli jılasar eńk-eńk,
Bul ullı azalı qıyqıw baslanǵan. (I.Yu)
Sezimleri gúl jaynaǵan bostanday,
Kewil dárya, sezimlerdiń tasqını. (G.M)
Kempir-ǵarrılar qosılsa. (Berdaq)
Bul qosımta adam atlarına qosılǵanda jámlewshi máni ańlatadı: Alpamıslar uran etip urısta, Gúlparshınlar bawrı ottay qamınıp. Maman Amanlıqlardikine mudam qalıw bılay tursın, sol kúni túney almadı. Onıń bul ádeti Temirbeklerge de unap qaldı.
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi atlıqlarǵa -lar, -ler qosımtası qosılǵanda, ol tartım qosımtasınan keyin jalǵanadı hám bul jaǵdayda húrmetlew mánisin ańlatadı. Salıstırıń: Apamlar keldi. Apalarım keldi.
Qaraqalpaq tilinde tartım qosımtaları iyelikti, menshikleniwdi bildiriwi menen birge qosımsha túrli stillik xızmetler de atqaradı. Máselen, II bettiń kóplik sanı birlik san ornına qollanılıp, sıpayılıqtı bildiredi: Shıbıǵıńız ushında kartalar sóylep, dáryalar teńizge aǵa basladı. Durıs, balańızdan konstruktor shıǵıwı múmkin.
Tuwısqanlıqtı bildiriwshi aǵa, apa, ana, ata t.b. sózler III bet birlik sanda tartımlanıp, shańaraqta erli-zayıplılar arasındaǵı sıylasıqtı bildiredi. Bunda emocional-ekspressivlik máni ańlatadı. Mısalı: Aǵası, qurı qıyaldan qazan qaynamaydı.
I bet birlik sandaǵı tartımlanǵan ayırım atlıqlar húrmetlew, erkeletiw mánilerin, ayırımları buǵan kerisinshe kúyiniw, qıynalıw mánilerin ańlatadı. Mısalı: Qartayǵanda dáwlet ber, jigitimde miynet ber degen, shıraǵım. Qulınım, qızım, usı kesteden qanday quwanısh, qanday lázzet kúteseń. Qurıǵan basım, agitator bolaman dep ne qılaman. Endi ne deymiz, sorım-aw!
Dostları ilə paylaş: |
