Sapalıq kelbetlik dáslepki túbir túrinde zattıń hártúrli sapalıq belgilerin bildiredi. Ol heshqanday qosımtanıń járdemisiz-aq, mánisi jaǵınan zattıń hárqıylı belgilerin bildiredi hám olardıń sapasın keńrek kólemde ańlatadı. Mısalı: aq, qara, qızıl, uzın, kelte, úlken, juwan, tompaq, jaqsı, qızıq t.b. Sapalıq kelbetlillerge dáreje qosımtaları erkin jalǵana beredi: aqshıl, qaraltım, qızǵısh, uzınlaw, kelterek, jup-juwan, top-tompaq, dım jaqsı, kútá qızıq t.b.
Qatnaslıq kelbetlikler bir zatqa belgini tikkeley emes, al qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı bildiredi yaǵnıy basqa sóz shaqaplarınan (atawısh hám feyil sózlerden) jasaladı. Qatnaslıq kelbetlikler ózi jasaǵan sózlerdiń tiykarı menen mánilik baylanısta boladı. Olar hárqıylı sóz jasawshı qosımtalardıń járdemi menen jasalıp, ózi qatnaslı predmet yamasa túsiniktiń belgisin ańlatadı. Mısalı: mazalı qawın, shıdamlı adam, azanǵı hawa, qonaqshıl úy t.b. Qatnaslıq kelbetliklerge kelbetliktiń páseytiw dárejesiniń qosımtası jalǵanbaydı.
Kelbetliktiń qurılısı boyınsha túrleri
Kelbetlikler qurılısı jaǵınan jay hám qospa bolıp ekige bólinedi. Jay kelbetliklerdiń ózi tiykar kelbetlik hám dórendi kelbetlik bolıp ekige bólinedi.
Túbir kelbetliklerge heshqanday kelbetlik jasawshı qosımta jalǵanbay-aq zattıń belgilerin bildiretuǵın kelbetliklerge tiykar kelbetlik delinedi. Mısalı: qızıl, kók, sulıw, keń, jaqsı, úlken, dushshı, sarı.
Túbir sózlerge kelbetlik jasawshı qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı jasalatuǵın kelbetliklerge dórendi kelbetlik deymiz. Mısalı: baǵ (atlıq) – baǵlı (kelbetlik), til (atlıq) – tilsiz (kelbetlik), az (ráwish) – azday (kelbetlik), tap (feyil) – tapqır (kelbetlik).
Eki yamasa birneshe sózlerden quralıp, bir máni ańlatatuǵın kelbetlikler qospa kelbetlikler dep ataladı. Mısalı: qara-qońır, shım qızıl, aqquba.
Kelbetliktiń dárejeleri
Predmetlerdi bir-birinen ajıratıp turatuǵın belgilerdi bildiriwine qaray kelbetlik dárejeleri úsh túrge bólinedi: 1.Jay dáreje 2.Salıstırıw dáreje 3.Arttırıw dáreje.
Jay dáreje zattıń belgisin heshqanday dáreje bildiriwshi qosımtalarsız, jay túrde, túbir sóz halında bildiredi. Jay dáreje zattıń anıq belgisin kórsetedi: úlken jay, jaqsı adam, aqıllı bala, aq kóylek, ala at t.b.
Dostları ilə paylaş: |
