Sanlıqtıń morfologiyalıq ózgesheligi
Sanlıqlar sóz jasaw sestemasına iye emes, sonlıqtan basqa sóz shaqabınan jasalmaydı. Olar atlıq sóz mánisinde kelgende, seplik, betlik, tartım qosımtaları menen ózgeredi. Sanlıq ózine tán forma jasawshı qosımtalarına iye. Olar arqalı sanlıqtıń mánilik túrleri jasaladı. Máselen, -ınshı/-inshi, -nshı/-nshi, arqalı qatarlıq san, -aw/-ew arqalı jıynalaw san jasaladı.
Sanlıqlardıń dúzilisi boyınsha túrleri
Sanlıqlar dúzilisi jaǵınan jay hám qospa bolıp bólinedi:
Jay sanlıqlar tek bir sózden (túbirden) ibarat boladı: bir, eki, altı, on, jigirma, otız, qırq, eliw, júz, mıń, besew, jigirmalaǵan, tórtinshi t.b.
Qospa sanlıqlar eki hám onnan da kóp sózlerden turıp, bir máni ańlatatuǵın sanlıqlarǵa aytıladı. Olar birikken, dizbekli, jup, tákirar bolıp tórtke bólinedi.
Birikken qospa sanlıqlar: alpıs, jetpis, seksen, toqsan t.b. Bunda altı, jeti, segiz, toǵız sózlerine -pıs,/ -pis qosılǵan. Bul -pıs/-pis sózleri burın “on” degen máni ańlatıp, házir ózgeriske ushıraǵan.
Dizbekli qospa sanlıqlar: on eki, eki mıń, bir mıń toǵız júz qırq bir, úshten eki, mıńnan bir t.b.
Jup sanlıqlar: bes-altı, on-on bes, qırq-eliw, jeti-segiz, eliw-alpıs t.b.
Tákirar sanlıqlar: bir-birden, úsh-úshten, on-onnan t.b.
Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri
Sanlıqlar mánisine qaray esaplıq hám qatarlıq sanlıqlar bolıp ekige bólinedi. Sanaw muǵdarın, esaplawdı bildiretuǵın sanlar esaplıq sanlıqlar dep ataladı. Olarǵa sanaq, jıynaqlaw, toplaw, shamalıq, bólshek sanlıqlar kiredi. Qatar tártipti bildiretuǵın sanlıqlar qatarlıq sanlıqlar dep ataladı. Olarǵa tek qatarlıq sanlıq jatadı.
Sanlıqlar mánilik ózgesheligine qaray sanaq san, jıynaqlaw san, toplaw san, shamalıq san, bólshek san hám qatarlıq san bolıp altıǵa bólinedi.
Esaplıq sanlıqlar
1.Sanaq sanlıqlar
Sanaq sanlıq zattıń anıq sanın bildiredi hám sol zattıń san kórsetkishi retinde onıń aldında turadı. Sanaq sanlar neshe? qansha? Degen sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: 25 oqıwshı, 1000 tawıq, 3000 qoy, 20 dápter t.b. Sanaq sanlar atlıqtıń aldında kelip, onıń anıq sanın bildirgenlikten, gápte anıqlawısh boladı: Jayǵa eki adam kirip keldi. Jaylawda eki júz qara mal jayılıp júr. Al feyillerdiń aldında kelip, is-hárekettiń isleniw sanın bildirip kelgende, pısıqlaıwsh xızmetin atqaradı. Mısalı: Mashina kúnine úsh ret qatnadı. Kún bir jawsa, terek eki jawadı.
Sanaq sanlıqlar atlıq sózlerdiń ornına qollanılıp kelgende, seplik jalǵawları menen túrlenedi. Mısalı: úsh, úshtiń, úshke, úshti, úshten, úshte. Bazarǵa úshke minip barasań. (úshinshi marshurtqa). Sanaq sanlar atlıqtıń ornına qollanılǵanda betlik qosımtaların da qabıl etedi. Mısalı: Tayshaxannan toǵızban, Qarajannan toǵızban (“Alpamıs” dástanı).
Dostları ilə paylaş: |
