Qıymıl-háreket feyilleri keńisliktegi ulıwma is-hárekettiń bir orınnan ekinshi orınǵa ótiwi, baǵdarlanıw, qıymıl-qozǵalıstı bildiredi. Olar óz ishinde tómendegi semantikalıq ózgesheliklerge iye: keńisliktegi ulıwma qıymıl háreketti (júriw, shabıw, sekiriw, eńbeklew, sırǵanıw, aǵıw, ushıw, aylanıw t.b.); qıymıl-hárekettiń bet-alıs baǵdarın (barıw, keliw, ketiw, shıǵıw, kiriw, túsiw, kóteriliw, qashıw h.t.b); qıymıl-hárekettiń belgili bir obyektke qaratılǵanın (óriw, salıw, tigiw, sıbaw, otaw, teriw, orıw, iyiw, buzıw, qurıw, sındırıw, qulatıw, jırtıw, bombalaw, julıw, atıw, boyaw, aqlaw, tazalaw t.b.) sıyaqlı is-háreketlerdi bildiredi.
Halat feyilleri mánisi jaǵınan joqarıdaǵı feyillerdey keńisliktegi qıymıl-háreketlerdi bildirmeydi. Bul feyiller zatlardıń, qubılıs-hádiyselerdiń is-háreket halatın bildiredi. Olar óz ishinde tómendegidey mánilik ózgesheliklerine iye boladı: adam ya janlı maqluqlardıń is-háreket halatın (uyqılaw, oyanıw, awırıw, sharshaw, azıw, óliw, semiriw, qartayıw, kórkeyiw t.b.), zatlardıń ózgeriske ushıraw halatın (azaytıw, kóbeyiw, ózgeriw, úyiliw, tawsılıw, uzayıw, qısqarıw, sóniw, janıw, kógeriw, gúrlew, solıw, quwraw h.t.b),
otır, tur, jatır feyilleri tolıq mánili hám kómekshi feyil mánilerinde qollanıladı. Eki jaǵdayda da bul feyiller adam yamasa basqa bir zatlardıń is-háreket, halatın bildiredi. Máselen, úyde otır (kelip otır), dalada tur ( aǵıp tur), úyde jatır (awırıp jatır).
FEYILDIŃ JASALÍWÍ
Feyil eki túrli usıl menen jasalad: 1-affisaciya usılı, 2-sózlerdiń qosılıwı arqalı. Feyil jasawshı qosımtalardıń qosılıwı arqalı jasalǵan feyiller dórendi feyiller, al sózlerdiń qosılıwı arqalı jasalǵan feyiller qospa feyil dep ataladı.
Feyildiń affiksaciya usılı menen jasalıwı
Atawısh sózlerden feyil jasawshı qosımtalar
-la/-le qosımtası atlıq, kelbetlik, ráwish, sanaq hám jıynalaw sanlıq hám basqa da sózlerge jalǵanıp feyiller jasaladı. Mısalı: basla, bazarla, qolla, dizerle feyilleri atlıqtan jasalsa, aqla, jaqsıla kelbetlikten, úshle, birle sanlıqtan, jaqınla, joqarıla ráwishten feyil jasap tur. -la/-le qosımtası kelbetlik hám ráwishlerge jalǵanǵanda sol sózlerdiń sapalıq belgisine qatnaslı háreketti bildiredi. Mısalı: kórkemle, sulıwla, jaqsıla, tazala, tegisle, shaqqanla-s, maydala t.b.
Dostları ilə paylaş: |
