Qospa dánekerler: birese (bir+ese), birde (bir+de), gáde (gá+de), óytkeni (olay+etkeni), biraq (bir+aq) – bular birikken dánekerler; jáne de, taǵı da, hám de, biraq ta, nege deseń, degen menen, sol sebepli, ya bolmasa, yáki bolmasa, sonda da, eger de, sol ushın, sonıń ushın t.b. – bular birikpegen dánekerler. Qospa dánekerlerdiń birde, birese, gáde túrleri birigip jazıladı da, qalǵanları bólek jazıladı.
Dánekerlerdiń túrleri
Dánekerler gáptegi mánisi hám baylanıstırıwshılıq xızmetine qaray dizbeklewshi dánekerler hám baǵındırıwshı dánekerler bolıp ekige bólinedi.
Dizbeklewshi dánekerler
Gáptegi bigelkili aǵzalardı hám mánileri óz ara teń bolǵan jay gáplerdi bir-birine baylanıstırıwshı dánekerlerge dizbeklewshi dáneker delinedi. Olar mınalar: hám, taǵı, jáne, menen, da, de, ta, te, al, biraq, lekin, sonda da, sóytse de, degen menen, ya, ya bolmasa, álle, ne, meyli, gá, gáhi, birese, birde, bazda, geyde t.b. Mısalı: 1.Aldına dasturxan tolı nan menen qant qoydı. 2.Bunı ya Jiyemurat, ya Dármenbay bayqamadı. 3.Ol gá túrgeldi, gá otırdı. 4.Kempir aqlıǵın jubattı, al Gúlayım atızda isledi. 5.Asqar átirapqa qaraydı, biraq hesh nárse kórinbeydi. Bul mısallardaǵı 1, 2, 3-gáplerdegi dánekerler birgelkili aǵzalardı teń mánide baylanıstırıp kelgen. Al 4, 5-gáplerdegi dánekerler qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi óz ara teń mánide baylanıstırǵan.
Dizbeklewshi dánekerler baylanıstırıwshılıq xızmeti hám mánisine qaray tómendegi túrlerge bólinedi:
Biriktiriwshi dánekerler: hám, hám de, jáne, jáne de, taǵı, taǵı da, menen, da, de, ta, te, al t.b. Bul dánekerler birgelkili aǵzalardı hám qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi óz ara teń mánide baylanıstıradı.
Qarsılas dánekerler: biraq, biraq ta, lekin, al, sonda da, solay da, solay bolsa da, sóytse de, degen menen t.b. Bul dánekerler birgelkili aǵzalardı hám qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi qarama-qarsı mánide baylanıstıradı. Bir nárselerdi aytpaqshı boldı, biraq úndemedi. Ayırım jaǵdaylarda tek janapayı da qarsılas dánekerge jatadı. Mısalı: Apa, qus bolıp ushqım keledi, tek qanatım joq ta.
Dostları ilə paylaş: |
