Sóz dizbekleriniń basqa til birliklerinen ayırmashılıǵı
Dizbeklesip kelgen sózlerdiń barlıǵı derlik sóz dizbegi bola bermeydi. Sırtqı dúzilisine qaraǵanda sóz dizbegine uqsas sózler (qospa sózler, turaqlı sóz dizbekleri) júdá kóp. Máselen: tas kómir, miynet kún, poshsha torǵay, aq sarı, buwday reń, uzın boylı, sóylep boldı, alıp ketti – qospa sózler; qulaq saldı, kewli pitti, awzın ashpadı, gewgim tústi, qas qaraydı, kózdi ashıp jumǵansha – turaqlı sóz dizbekleri t.b. sıyaqlı sózler eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbeginde kelgen menen sóz dizbegi bola almaydı. Sebebi, birinshiden olar birneshe sózlerden dúzilgen menen bir leksikalıq máni bildiredi. Ekinshiden, bul sózlerdiń arasında sintaksislik baylanıs joq. Olar dara sózler sıyaqlı bir intonaciya basımında aytılıp, bir sóz mánisindegi qospa hám turaqlı dizbekke aylanǵan.
Gáp ishinde qospa sóz hám turaqlı sóz dizbekleri sóz dizbeginiń bir sıńarı bolıp keledi. Mısalı: uzın boylı adam, shubar ala sıyır, ańgimesin aytıp boldı, kózdi ashıp jumǵansha ketip qaldı, suw seriplendey tım-tırıs boldı. Demek, sóz dizbegi basqa til birliklerinen tómendegidey ózgeshelikleri arqalı ayırılıp turadı:
1.Sóz dizbeginiń hárbir sıńarı óz aldına máni bildirip, mánilik jaqtan belgili bir nominativlik qospa túsiniklerdi bildiredi. Al qospa sóz hám turaqlı dizbekler neshe sózden dúzilse de hámmesi bir leksikalıq máni bildiredi.
2.Sóz dizbeginiń sıńarları sintaksislik xızmeti jaǵınan hárqaysısı gáp aǵzası xızmetin atqaradı, al qospa sóz hám turaqlı dizbekler neshe sózden dúzilse de gápte bir aǵzanıń xızmetinde keledi.
Sóz dizbeginiń dúzilisi boyınsha túrleri
Sóz dizbekleri mánili eki sóz yamasa birneshe sózlerden dúziliwine qaray jay hám qospa sóz dizbegi bolıp ekige bólinedi.
Jay sóz dizbegi mánili eki sózdiń sintaksislik baylanısına dúziledi. Mısalı: Araldıń balıǵı, kóldiń suwı, jún oramal, qalıń toǵay, toǵaydan shıqtı, jaqsı oqıydı, awıl haqqında oylaw, dáryaǵa deyin barıw t.b.
Qospa sóz hám turaqlı dizbekler jay sóz dizbeginiń bir sıńarı bolıp keledi. Mısalı: Aral teńiziniń balıǵı, sarı sınlı qız, kók shópli dala, soprttı jaqsı kóriw, kózdi ashıp jumǵansha barıp keliw, pıshıq murnı batpaytuǵın toǵay, túp degende túkirik jerge túspeytuǵın suwıq t.b.
Dostları ilə paylaş: |
