Feyil sóz dizbegi: Baǵındırıwshı (bas) sózi feyilden bolǵan sóz dizbeginiń dúziliw modeli tómendegishe:
a) atlıq-feyil. Bul jaǵdayda feyil sóz barıs, tabıs, shıǵıs, orın seplik qosımtalı hám tirkewishli sózlerdi basqarıp keledi: jumısqa barıw, awılǵa ketiw, baǵtı aralaw, kósheni tazalaw, qaladan qaytıw, awıldan keliw, fermada islew, baǵda qaldırıw, ádebiyat haqqında oylaw, kópir arqalı ótiw, qálem menen jazıw t.b.
b) kelbetlik-feyil: jaqsı oqıw, sulıw jazıw, sapalı islew, anıq sóylew, tereń qazıw t.b.
v) sanlıq-feyil: eki ret qatnaw, eki aylandı, ekinshi ret kórisiw, tórtten birin alıw t.b.
g) almasıq-feyil: meni kútti, oǵan qaradı, onıń menen oylastı, maǵan berdi, barlıǵın aldı t.b.
d) ráwish-feyil: tez keldi, kúndiz isleydi, erteń keledi, kóp sóylew, azıraq dem alıw t.b.
e) eliklewish sóz-feyil: jalt qaradı, gilt toqtadı, búlk-búlk qaynadı, gúldir-gúldir kisnedi,
j) hal feyil-feyil: dawıslap oqıdı, silpilep jawdı, juwırıp shıǵıw, irkilmesten júriw, sharshaǵansha islew, kúle qaraw t.b.
z) turaqlı dizbek – feyil: ishek silesi qatqansha kúliw, kózdi ashıp jumǵansha jetiw, ilip-tartıp sóylew, túyeden postın taslaǵanday etip aytıw t.b.
Sóz dizbekleriniń mánilik qatnasları
Sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler óz ara bir-biri menen grammatikalıq baylanısqa túsiw arqalı belgili bir mánilik qatnaslardı bildiredi. Sóz dizbeginde grammatikalıq máni bas sóz hám baǵınıńqı sóz arasında boladı. Baǵınıńqı sóz bas sózdi anıqlawıshlıq, zatlıq (tolıqlawıshlıq) hám pısıqlawıshlıq mánilerde túsindiredi. Usı sıyaqlı mánilik ózgesheliklerine qaray sóz dizbekleri anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegi, tolıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegi hám pısıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz diznbegi bolıp úshke bólinedi.
Anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegi. Anıqlawıshlıq qatnastı jupkerlesiw hám úylesiw usılında baylanısqan sóz dizbekleri ańlatadı. Anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbeginiń baǵınıńqı sózine qanday? qaysı? qansha? neshe? kimniń? neniń? sorawları qoyıladı. Baǵınıńqı sóz bas sózdi hártúrli zatlıq, sapalıq, muaǵdar, kásip, kimge ya nege tánligi sıyaqlı t.b. mánilerde túsindiredi. Mısalı: jún oramal, qızıl kóylek, bılǵarı etik, úyir-úyir jılqı, bir qushaq otın, túngi suwıq, inimniń kitabı, awıldıń sáni, tawdıń qarı t.b.
Dostları ilə paylaş: |
