Qollanılıw jiyiligi boyınsha qaraqalpaq tili leksikası
Tilimizdegi sózlerdiń qollanılıw dárejesi birdey emes. Kópshilik sózler xalıq tárepinen kúndelikli turmısta jedel (aktiv) qollanılatuǵın bolsa, al geypara sózler siyrek (passiv) qollanıladı. Usıǵan baylanıslı sózlik quramdaǵı sózlerdi jedel sózler hám siyrek qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bólemiz. Jedel sózlerge kúndelikli turmısımızda xalıqtıń jedel qollanılıp kyatırǵan sózleri kiredi. Siyrek qollanılatuǵın sózler toparına jiyi sózlikten derlik shıǵıp baratırǵan sózler (gónergen) sózler hám tanımalılıqqa iye bola almay atırǵan sózler (neologizmler) kiredi. Jedel sózlikten shıǵıp baratırǵan sózler siyrek qollanılatuǵın sózler toparına ótedi, sóytip aqırında, birotala qollanılıwdan shıǵıp ta qalıwı múmkin. Al, tanımalılıqqa iye bola almay atırǵan sózler turmısqa kem-kemnen eniwine baylanıslı jedel sózlike awısıp otıradı. Usılayınsha tildińleksikası ózgerip, rawajlanıp baradı. Siyrek qollanılatuǵın sózler gónergen sózler hám jańa sózler (neologizmler) bolıp eki toparǵa bólinedi.
Gónergen sózler
Belgili bir waqıttıń ótiwi menen óndiris quralları, hár túrli úy buyımları, kiyim-kenshekler qollanılıwdan shıǵıp, olardıń ornına jańaları kelip qosıladı. Usınday turmısta qollanılıwdan shıǵıp qalǵan zatlardıń atamaları kem qollanılatuǵın gónergen sózler aylanadı. Mısalı: pazna, shıǵır, sharıq, qozaq, jegde, kiymeshek, sabayaq, bolıs, atalıq, márdikar, ógiz arba, kúnlikshi t.b.
Kúndelikli turmısta jiyi qollanılıwdan shıǵıp qalǵan sózlerge gónergen sózler deymiz. Gónergen sózler tariyxıy kórkem shıǵarmalarda hám tariyxıy materiallarda qollanıladı. Gónergen sózlerdiń eki túri bar: arxaizmler hám istorizmler (tariyxıy sózler) .
Házirgi turmısta ushıraspaytuǵın eski nárselerdi ańlatatuǵın sózler istorizm dep ataladı. Istorizmlerde sózdiń ózi de, ańlatatuǵın túsinigi de qollanılıwdan shıǵıp qaladı. Mısalı: sawıt, sadaq, oq jay, qalqan, gúnde, moyıntırıq, sharıq, máki, túyek, xan, atalıq, qusbegi, bolıs, oyaz, jállat, biy, toqal, báybishe, tanap, qarı, qırqaǵarı, onaǵarı, dárwish, tulımshaq, jegde, kiymeshek, aydınlı, sáwkele, árebek, háykel, shashaw h.t.b
Arxaizmler – tildiń rawajlanıwınıń barısında belgili bir túsiniktiń atamasınıń ekinshi bir atama menen awmasıwı nátiyjesinde (ornına jańa sóz payda bolǵanlıqtan) qollanılıwdan shıǵıp qalǵan sózler. Máselen, qanterek, dogovor, shártnama degen sózlerdiń ańlatatuǵın túsinigi bir. Usı kúnge shekem dáslep qanterek, keyin dogovor dep atalıp kelgen bolsa, házir shártnama ataması qollanılıp kiyatır. Qaraqalpaq tilinde arxaizmler ádewir muǵdarda ushırasadı. Mısalı: jarlıq, hámir – buyrıq, jar – daǵaza, nóker – ásker t.b.
Dostları ilə paylaş: |
