Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

III bap MORFOLOGIYA
Sóz shaqaplarınıń bóliniw principleri
Morfologiya (grekshe – “morfo”-forma, “logos”-ilim) – sóz shaqapları, olardıń belgilerin úyretetuǵın til biliminiń bir tarawı. Bul tarawda úyreniletuǵın til birligi – sóz. Morfologiyada sóz qurılısı hám sóz shaqapları úyreniledi. Ulıwma birgelki belgilerge iye bolǵan sózler leksika-grammatikalıq sóz shaqapları dep ataladı. Sózlerdi sóz shaqaplarına bóliwde tiykarǵı úsh princip (ólshem) basshılıqqa alınadı: semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik.
Semantikalıq princip. Bul principte sózlerdiń leksika-grammatikalıq mánisi esapqa alınadı. Mısalı: Abat, kitap, terek, bilim, úy, mektep, qálem – zattıń atın; qızıl, sarı, sulıw, aq – zattıń túr-túsin; bes, jigirma, onnan bir, otız bes – zattıń sanın; keldi, ayttı, otırdı, oqıdı, aldı – is-háreketti; tez, jıldam, burın, búgin – ish-hárekettiń jaǵdayın; menen, da, de, ma, me, ǵoy, aw – áz aldına bólek turǵanda mánige iye emes; pah, way, hay-hay – adamnıń hárqıylı sezimlerin bildiredi.
Morfologiyalıq princip. Bul principte sózlerdiń morfologiyalıq ózgesheligii (belgisi) esapqa alınadı yaǵnıy sóz toparlarınıń bir-birinen ózleriniń qurılısı boyınsha, bir tekles qosımtalardı qabıl etiw uqıplılıǵı boyınsha ózgesheligi anıqlanadı. Máselen, atlıqlar kóplik, tartım, seplik qosımtaların, feyil máhál, meyil, dáreje, bolımlı-bolımsızlıq qosımtaların, kelbetlik hám ráwishler dáreje qosımtaların qabıl etedi. Sonday-aq hárbir sóz shaqabınıń ózine tán bolǵan sóz jasawshı qosımtaları da boladı. Mısalı: atlıqlarda -shı/-shi, -shılıq/-shilik; kelbetliklerde -lı/-li, -sız/-siz, -ǵı/-gi, -qı/-ki; ráwishlerde -sha/-she, -lay/-ley; feyillerde -la/-le
Sintaksislik princip. Bul principte sózlerdiń sintaksislik ózgesheligi (belgisi) esapqa alınadı. Sintaksislik ózgeshelik degende sózlerdiń góptegi basqa sózler menen dizbeklesiw uqıplılıǵın, belgili gáp aǵzası xızmetin atqarıwın túsinemiz.
Qálegen eki sóz gáp ishinde dizbeklesip kele bermeydi, olardıń dizbeklesiwinde ózgeshelik bar. Máselen, kelbetlik hám sanlıqlar predmettiń belgisin bildiretuǵın bolǵanlıqtan, kóbinese atlıqtıń aldınan dizbekelsip keledi. Mısalı: jaqsı ádet, bes kitap. Ráwsihler is-hárekettiń yamasa belginiń belgisin bildiretuǵın bolǵanlıqtan, kóbinese feyil hám kelbetliklerdiń aldınan dizbeklesip keledi. Mısalı: kóp irkildi, búgin baraman, júdá aqıllı t.b.
Atlıqlar gápte, tiykarınan, baslawısh, feyiller bayanlawısh, kelbetlik hám sanlıqlar anıqlawısh, ráwishler pısıqlawısh xızmetin atqarıp keledi. Házirgi qaraqalpaq tilinde kórsetilgen úsh belgi (princip) tiykarında tómendegi sóz shaqaplarına bólinedi.1.Atlıq, 2.Kelbetlik, 3.Sanlıq, 4.Almasıq, 5.Feyil, 6.Ráwish, 7.Bayanlawıshlıq sóz shaqabı, 8.Tirkewish, 9.Dáneker, 10.Janapay, 11.Modal, 12.Tańlaq, 13.Eliklewish
Tildegi sózler mánisine, grammatikalıq forması hám sintaksislik xızmetine qaray 13 sóz shaqabına bólinedi. (joqarıdaǵı qatarda kórsetilgen)
Sóz shaqapları mánisi hám gáptegi xızmeti jaǵınan altı toparǵa bólinedi. 1.Mánili sóz shaqapları, 2.Kómekshi sóz shaqapları, 3.Modal, 4.Tańlaq, 5.Eliklewish, 6.Bayanlawıshlıq sóz shaqabı
Mánili sóz shaqapları óz aldına turǵanda tolıq máni ańlatadı yaǵnıy leksikalıq mánige iye boladı, bir sorawǵa juwap beredi, gáp aǵzası bola aladı. Mısalı: Azat oqıdı. Azat (atlıq) – kim sorawına juwap beredi, gápte baslawısh xızmetin atqarıp tur, oqıdı (feyil) - ne qıldı? Sorawına juwap berip gápte bayanlaıwsh xızmetin atqarıp tur. Qaraqalpaq tilinde mánili sóz shaqapları altaw: atlıq, kelbetlik, almasıq, sanlıq, feyil hám ráwish. Bul altı sóz shaqabı jáne eki toparǵa bólinedi. Atawısh sóz shaqabı hám feyil sóz shaqabı. Atawısh sóz shaqabına atlıq, kelbetlik, almasıq, sanlıq, ráwish kiredi, al feyil sóz shaqabına tek ǵana feyildiń ózi kiredi.
Kómkeshi sóz shaqapları leksikalıq mánige iye emes. Belgili bir sorawǵa juwap bermeydi, gáp aǵzası bola almaydı. Olar sóz benen sózdi, gáp penen gápti baylanıstıradı, sózlerge, gáplerge qosımsha máni beredi. Mısalı: da, de, menen, ǵoy, ushın, hám, biraq t.b. Men apam menen qalaǵa bardım. Menen sózi tirkewish ol ózinen aldın turǵan apam sózin ózinen keyingi bardım sózine baylanıstırıp kelgen. (baslawısh penen bayanlawıshtı baylanıstırıp kelgen). Apam menen atam qalaǵa bardı. Bul gápte menen sózi dáneker ol birgelikli baslawısh aǵzalardı (apam, atam) baylanıstırıp kelgen. Bul kiyatırǵan apam ǵoy. Bunda ǵoy sózi janapay. Bul gápke kúsheytiwshilik máni berip tur.
Al, modal, tańlaq, eliklewish, bayanlawıshlıq sóz shaqapları hárbiri ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye.