Jup kelbetlikler eki sózdiń juplasıwınan jasalıp, jazıwda aralarına defis qoylıp jazıladı. Olar zattıń belgisin hártárepleme ulıwmalastırıp sıpatlap kórsetedi. Mısalı: ǵarrı-jas, qatar-qurbı, ashshı-dushshı, úlken-kish, aq-qara, uzın-qısqa, oylı-shuqırlı, mayda-shúyde t.b. Jup kelbetlikler tómendegi jollar menen jasaladı:
Eki kelbetlik sózdiń juplasıp keliwinen: tawlı-taslı, saw-salamat
Mánileri bir-birine jaqın kelbetlikler juplasıp keledi: sulıw-shıraylı, salaq-shalaǵay
Mánileri bir-birine qarama-qarsı kelbetlikler juplasadı: uzın-qısqa, úlken-kishi, oylı-bálentli
Tákirar kelbetliklerbir kelbetlik sózdiń jup túrinde tákirarlanıwınan jasalıp, belginiń birneshe predmetke tiyisli ekenligin bildiredi: Sonlıqtan tákirar kelbetliklerden keyin kelgen anıqlanatuǵın atlıq kópshilik jaǵdayda kóplik sanda qollanıladı. Mısalı: qızıq-qızıq gápler, úlken-úlken tawlar, biyik-biyik jaylar, álwán-álwán oylar, beles-beles tawlar. Tákirar kelbetlik kóbirek shıǵarmalarda ushırasadı. Mısalı: Qulan-kiyikleri sekirip oynaǵan, Qıya-qıya shóller qaraqalpaqta. (A.Musaev).
Arttırıw dáreje kelbetlikleri de tákirar kelbetlikler qatarına kiredi: sup-sulıw, úp-úlken, sap-sarı, tuppa-tuwrı, teppe-teń t.b.
Kelbetliktiń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı
Basqa sóz shaqaplarınıń leksika-semantikalıq usıl menen kelbetlikke ótiwi adyektivaciya dep ataladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde kelbetlikke, kóbinese -ǵan/-gen, -qan/-ken foramalı kelbetlik feyiller óte aladı. Mısalı: Mine, men atamnıń wásiyatı menen kelisken bir nayza soǵıp atırman. Men bir qatqan qosıq jazıp alıp keldim. Aynımaǵan búlbúl bolar edi ol. Qaraqum menen Qızılqumnıń qaynaǵan ıssısı.
Geypara gáplerde atawısh feyiller, hal feyiller hám kelbetlik feyiller de kelbetlik ornında qollanıladı. Mısalı: Adam feyli azsa qurǵın turmısta, Kótere shan-sháwket, dástúr quwıspa. Óziń kórmedik ekenseń-aw?! (T.Q). Jılayman bala, saylandı komanda.
Atlıqtıń kelbetlikke ótiwi: Ol dım kókirek jigit ekenǵoy. Sanlıqtan: Birinshi muǵallim. Ráwishten: alıs jer, ózbekshe kitap.
Dostları ilə paylaş: |
