Almasıqlardıń túrleri
Almasıqlar tilde onsha kóp emes, biraq olar atlıq sózlerdiń ornına jiyi qollanıladı. Almasıqlar mánisi hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray 8 túrge bólinedi: betlik (betlew almasıǵı), ózlik almasıǵı, siltew almasıǵı, soraw almasıǵı, belgilew almasıǵı, jámlew almasıǵı, belgisizlik almasıǵı, bolımsızlıq almasıǵı.
Betlik almasıǵı
Men, sen, ol, biz, siz sózleri betlik almasıqların bildiredi. Betlik almasıǵı úsh bette, birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı. Sorawı kim? kimler? ne? neler?
1-bet: men, biz (bizler) sóylewshi adamdı bildiredi. Mısalı: Men kinoǵa bardım. Bizler awılda jasaymız.
2-bet: sen, siz (sizler) tıńlawshı adamdı bildiredi. Mısalı: Sen kitap oqı. Sizler tıńlań.
3-bet: ol (olar) sóylewshi menen tıńlawshıdan basqa adamdı hám basqa zatlardı bildiredi. Mısalı: Ol súwret saldı. Olar qosıq ayttı. Qoylar qoldan jem jegen qulınday úyirsek edi, olar kóre sala mańırastı.
Sıpayı sóylewde men, sen almasıqlarınıń ornına biz, siz almasıqları qollanıladı. Betlik almasıqlarınıń túbirleri sepleniwde, ásirese birlik sandabirqansha seslik ózgeriske ushıraydı. Brtlik almasıǵınıń betleniwi:
Birlik san
|
Kóplik san
|
Ataw:
Iyelik:
Barıs
Tabıs:
Shıǵıs:
Orın:
|
men, sen, ol
meniń, seniń, onıń
maǵan, saǵan, oǵan
meni, seni, onı
mennen, sennen, onnan
mende, sende, onda
|
biz, siz
biziń, siziń
bizge, sizge
bizdi, sizdi
bizden, sizden
bizde sizde
|
Bul kestede qara hárip penen jazılǵan sózlerge seplik qosımtalarınıń jalǵanıwı menen ózgeris kirgen. Iyelik sepligindegi túbirdegi n, l háripleri túsip jazılǵan, al barıs sepliginde dáslepki háribi ǵana saqlanıp jazılǵan. Tabıs sepligindegi I-II bette túbirden n, al III bette l háribi túsirilip jazılǵan. III bettegi shıǵıs, orın sepliklerinde túbirdegi l háribi n háribine ózgerip qollanılǵan.
Betlik almasıqlarına -nıki, -niki, -dıki, -diki tartım jalǵawları jalǵanadı. Bul almasıqları men, sen, ol almasıqlarına jalǵanǵanda, sóz túbirindegi n, l háripleri túsip qaladı: meniki, seniki, onıki; kóplik túrinde -dıki, -diki qosımtaları bizlerdiki, sizlerdiki, olardıki t.b. Egerde –nıki, -niki qosımtaları biz, siz betlik almasıqlarına jalǵansa, qosımtalardıń birinshi sesi túsip qalıp aytıladı hám jazıladı: biziki, siziki. –nıki, -niki qosımtaları jalǵanǵan betlik almasıqları menshiklik máni ańlatadı: kitap meniki, dápter seniki, kóylek onıki t.b. Kóplik jalǵawı ol almasıǵına jalǵanǵanda túbirdegi l sesi túsip qaladı: o-lar
Dostları ilə paylaş: |
