Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Bet	Birlik
Kóplik
I bet	állekimim	Állekimimiz
II bet	állekimiń	Állekimińiz
III bet	állekimi	Állekimi

Sepleniwi

Ataw	állekim	Geybirew	birnárse
Iyelik	állekimniń	Geybirewdiń	birnárseniń
Barıs	állekimge	Geybirewge	birnársege
Tabıs	állekimdi	Geybirewdi	birnárseni
Shıǵıs	állekimnen	Geybirewden	birnárseden
Orın	állekimde	Geybirewde	birnársede

Almasıqlardıń gáptegi xızmeti
Almasıqlar atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishtiń ornına qollanılatuǵın bolǵanlıqtan, gápte barlıq aǵzalarınıń xızmetin atqara aladı.
Baslawısh xızmetinde, kóbinese betlik, ózlik, jámlew, belgilew hám bolımsızlıq almasıqları qollanıladı. Olar ataw seplikte kelgende baslawısh, al basqa sepliklerde kelgende tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlaıwsh xızmetlerin atqaradı. Men siziń inińiz Qaypan menen sóylestim. Bul jumıstı Baǵda apanıń tikkeley ózi basqarıp júr. Hárkimniń ózine bekitilgen jumısları bar.
Bul mısallarda birinshi gáptegi men almasıǵı ataw seplikte kelip baslawısh, siziń almasıǵı iyelik seplikte kelip anıqlawısh, xızmetin atqarıp kelgen. Ekinshi gáptegi bul almasıǵı anıqlawısh, ózi – baslawısh, al úshinshi gáptegi hárkimniń alamsıǵı iyelik sepliginde kelip anıqlawısh, ózine almasıǵı barıs sepliginde tolıqlawısh xızmetin atqaradı.
Geyde áne, mine, ánekey, minekey siltew alamsıqları hám qáne, qánekey, qalay soraw almasıqları gáptiń ulıwmalıq mazmunına qatnaslı kiris aǵza xızmetin atqaradı. Bunday jaǵdayda kiris aǵzalar útir arqalı bólinip jazıladı. Mısalı: Áne, Shardaranıń ústi qız-kelimsheklerge tolıp ketti. Mine, jańa-jańa ǵana hár jer-hár jerdenmorılar tútey basladı. Qáne bul jerge tógindi qaydan alar ekenbiz. Qalay, hámmesi jay bolıp atır ma? - dedi úy iyesi.
Almasıqlardıń stillik qollanılıwı
Qaraqalpaq tilindegi almasıqlar – atlıq, kelbetlik, sanlıq, ráwish, feyil sózlerdiń ornına almasıpqollanılatuǵın orınbasar sóz shaqabı. Almasıqlar bir-biriniń ornına da almasıp qollanıladı hám bunda belgili stilistikalıq maqsetler ámelge asadı. Máselen, biz almasıǵı men almasıǵınıń ornına, siz almasıǵı sen almasıǵınıń ornına qollanılıp, kishpiyillilik, sıpayılıq, húrmet mánileri ańlatıladı: Biz siziń jalǵız balańız ushın mámleketlik iske zıyan tiygiziwge tiyisli emespiz. Siz jasaysız Ámiw jaǵalarında, Biz bul maqalalarımızda sanlıqlardıń frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde qollanılıwna toqtaymız.
Men hám sen almasıqlarınıń ornına ayırıqsha atap kórsetiw ushın tartımlanǵan óz almasıǵı qollanıladı: Ózim Qalbay kókjal degenniń balasıman. Jalǵız ózim kelip otırman. Óziń aparaǵoy!
Siltew, belgisizlik hám jámlew almasıqlarınıń ishinde óz ara bir-biriniń ornına almasıp, sinonim bolatuǵın sózler boladı. Biraq olar mánilik hám stillik ózgesheliklerge iye. Mısallar: Sol sawashta kóp boldı qurban... Bul gáp emes aytılǵan mázi. Ana kelinsheklerdiń izinen júreyik. Mınaw ne jay? Monsha ma? Usı oy ústinde jatırǵan jaydan bılay-bılay shıǵa almadı. Duyım jurttıń aldında Sályma jol baslap kiyatır. Gúdikke jol berip isenim, Bárshe seni sınap gúnakar. Onı alıw ushın, bar ıshqımdı arnap-em giznep. Onı állebir sezim biylep aldı. Geypara úylerdiń áyneginen shırnanıń jaqtısı emeski-emeski kórinedi. Men hayranman geybir shayır doslarǵa.
FEYIL

Zattıń is-háreketin, halatın bildiretuǵın sózlerdi feyil sózler dep ataymız. Olar ne qıldı? ne qılıp atır? ne qıladı? hám t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Olar oqıdı. Balalar súwret salıp atır. Feyiller kóbinese atlıqlarǵa qatnaslı qollanıladı. Olardıń leksika-semantikalıq belgisi, sintaksislik xızmeti atlıq sózlerge qatnaslı anıqlanadı. Feyiller gápte tiykarınan bayanlawısh boladı. Feyil sózlerdiń basqa sóz shaqaplarınan tiykarǵı ózgesheligi: leksika-semantikalıq jaqtan háreket mánisine, al forması boyınsha dáreje, meyil, máhál, bet-san kátegoryalarına, bolımlı, bolımsız formalarına iye bolıwı menen ajıralıp turadı. Mısalı: bala – atlıq sózi zattı atasa, oqı feyil sózi is-hárketin ańlatadı. Al bala sózi balaman, balasań, bala túrinde betlik jalǵawların qabıl etse, oqı feyil sózi háreketti ańlatqanlıqtan úsh bette oqıdım, oqıdıń, oqıdı túrinde betlik qosımtaların qabıl etedi. Feyil leksika-semantikalıq jaqtan, tiykarınan, qıymıl-háreket feyilleri hám halat feyilleri bolıp, úlken eki toparǵa bólinedi.

1.