Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

10.2.1-jadval 
 
Ko‗rsatkichlar 
«Prinsipal»
«Oltin qoida» 
Teng sharoitlar 
andazasi 
Opportunizm 
«A
g
en
t»
«Oltin qoida» 
7; 7 [P] 
4; 8 
1; 9 
Teng sharoitlar andazasi 
8; 4 
5; 5 
2; 6 
Opportunizm 
9; 1 
6; 2 
3;3 [N, St
1
, St
2
] 
Shunga qaramay «agentlar» ittifoqi sifatida firma modelinig tarqalishini 
quyidagi omillar chegaralaydi: 
-
«agentlar»ning xatarga moyilligi; 
-
tashkilot ishtirokchilarining soni: samarali bo‗lish uchun, o‗rin almashish 
tamoyillari asosida yagona tashkilotga birlashgan 5-10 kishidan iborat guruh 

---

281 
doirasida qo‗llinilishi mumkin; tashkilot a‘zolarining umumiy soni 100 kishidan 
oshmasligi kerak (10 kishidan iborat 10 ta guruh); 
-
tashkilot a‘zolari tomonidan «ijtimoiy» kapitalga, ya‘ni o‗zaro qo‗llab-
quvvatlash va o‗zaro ishonch an‘analari, umumiy maqsadlar va manfaatlarga 
dastlabki egalik qilish; ijtimoiy kapital tashkilot faoliyat ko‗rsatishining 
dastlabki 
bosqichida
«agentlar» o‗rin almashuviini boshlash uchun zarur. 
 
10.3. Firmaning ichki tuzilmasi
«Prinsipal-agent» muammosi hal etilishi muqobil modellardagi tashkilotning 
ichki tuzilishi asosida yotadi. Firma ichki tuzilishining quyidagi to‗rtta varianti 
keng tarqalgan: 
o
unitar (U-tuzilma),
o
xolding (X-tuzilma),
o
multidivizional (M-tuzilma)
o
aralash (A-tuzilma). 
1. 
Unitar tuzilma -
hukmronlik munosabatlarining eng yuqori darajada 
markazlashuvini nazarda tutadi. Barcha asosiy qarorlar «prinsipal» tomonidan 
qabul qilinadi, uning o‗zi nazoratni ham amalga oshiradi. Agar «agentlar» 
faoliyatini nazorat qilish huquqi boshqalarga o‗tkazilsa, u holda funksional belgi 
bo‗yicha – funksional bo‗linmalar boshliqlariga: sotish bo‗limi boshlig‗i, bosh 
muhandis, bosh buxgalter va h.k.ga beriladi. Shunday qilib, funksional bo‗linmalar 
rahbarlari bir vaqtning o‗zida firma rahbariyatiga nisbatan «agentlar», bo‗lib 
topshiriqlarning bevosita ijrochilariga nisbatan esa - «prinsipal» hisoblanadi. 
Unitar tashkilotda «prinsipal-agent» muammosini hal etishning yagona 
varianti nazorat qilishning yangi, past xarajatlari bilan bog‗liq usullarini ishlab 
chiqish asosida nazoratni kuchaytirishdan iborat.
2. 
Xolding tuzilmasi
qarorlar qabul qilish va «agentlar» harakatlari ustidan 
nazorat qilish jarayonini imkon qadar markazlashgan tizimdan chiqarishni o‗zida 
namoyon etadi. Amalda «prinsipal» faqat moliyaviy oqimlarni va «agentlar» 

---

282 
faoliyatining moliyaviy natijalarini nazorat qilish vakolatini o‗zida saqlab qoladi. 
«Agentlar» barcha qarorlarni qabul qilishda chetda qoladi, foydani taqsimlash 
to‗g‗risidagi qaror bundan mustasno. Boshqacha aytganda, «prinsipal» «agentlar» 
faoliyatini bevosita emas, balki «agentlar» musobaqasini tashkil etish orqali 
nazorat qiladi.
Xolding tuzilmasi hatto bir firmaning bo‗linmalari o‗rtasida to‗g‗ridan 
to‗g‗ri raqobatni ham istisno etmaydi. Ta‘kidlash lozimki, xolding bo‗linmalari 
darajasida «prinsipal» (bir vaqtning o‗zida firma rahbariyati uchun «agent» 
hisoblangan bo‗linma boshlig‗i) va «agent» o‗rtasidagi munosabatlarning unitar 
xilini ham uchratish mumkin. 
Multidivizional tuzilma.
XX asrning eng ahamiyatli tashkiliy-boshqaruv 
innovatsiyasi bo‗lib 20-yillarda Per Dyupon («Du Pont» rahbari) va Alfred Sloun 
(«General Motors» rahbari) tomonidan multidivizional tuzilmaning tashkil etilishi 
hisoblanadi.
Multidivizional tuzilma
– mahsulotning xili, savdo markasiga qarab yoki 
jug‗rofiy belgi bo‗yicha o‗z xarajatini qoplash va o‗zini o‗zi moliyalash tamoyili 
asosida faoliyat ko‗rsatuvchi yarim tobiy ishlab chiqarish bo‗linmalarini tashkil 
etishni nazarda tutadi. 
Multidivizional tuzilma unitar va xolding tuzilmalarining o‗ziga xos sintezi 
hisoblanadi. Haqiqatdan ham, unda (masalan, yangi mahsulot ishlab chiqarish 
to‗g‗risida) 
strategik
qarorlarni qabul qilishning markazlashtirish tamoyili saqlanib 
qolgan va ayni paytda 
tezkor
nazorat va boshqaruv markazlashmagan. Shu tariqa 
divizionlar («agentlar»)ning o‗z moliyaviy xarajatini qoplash tamoyili ularga o‗z 
faoliyatidan olinadigan daromadlarda ishtirok etish imkonini beradi, lekin firma 
rahbariyati («prinsipal») bunda firmaning maqsadlari va vazifalariga muvofiq 
bo‗linmalar foydasining bir qismini qayta taqsimlash huquqini saqlab qoladi. 
Sanoat klasterlari va transmilliy kompaniyalar multidivizional tuzilma 
tamoyillarini amalda qo‗llovchi korxonalarga misol bo‗ladi. 
4. 
Aralash tuzilma,
agar bo‗linmalardan biri huddi unitar korxonadagi kabi 
firma rahbariyati tomonidan to‗liq nazorat qilinsa, ikkinchi bo‗linma xoldingdagi 

---

283 
kabi firma rahbariyatiga moliyaviy jihatdan qaram bo‗lsa, uchinchi bo‗linma esa 
operatsion mustaqillikka ega bo‗lib, multidivizional tuzilmadagi kabi o‗z xarajatini 
qoplash tamoyili asosida faoliyat ko‗rsatgan taqdirda, yuzaga keladi.