Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3. J firma.
Matsashika Aoki tomonidan J firma deb nomlangan Yaponiya firmasi Amerika firmasidan katta farq qiladi. J firmada «prinsipal» maqomini faqat mulkdorlarning turli toifalari o‗rtasida aksiyalarning taqsimlanishi to‗g‗risidagi statistika ma‘lumotlari asosida aniqlash qiyin. Ushbu ma‘lumotlar faqatgina yapon firmalarida ham, huddi AQShda bo‗lgani kabi, yakka aksiyadorlar «prinsipal» hisoblanmaydi, deb ta‘kidlash imkonini beradi. Agar 1949 yilda yapon kompaniyalari aksiyalarining taxminan 70 foizi yakka aksiyadorlarga tegishli bo‗lgan bo‗lsa (eslatib o‗tamiz, urushdan keyingi davrda gap institutni - A firmani - Yaponiyaga import qilish haqida bordi), 80-yillarning oxiriga kelib ularning qo‗lida faqatgina aksiyalarning 24 foizi qoldi. J firma aksiyalarining 42 foizi moliyaviy institutlarga, 25 foizi urushdan avvalgi «dzaybats» xilidagi xoldinglarga tegishli 1 . Biroq yapon firmalarini tahlil qilishda yuzaga keladigan asosiy qiyinchilik – bu faqat turli harakatni belgilab beruvchi hujjjatlarga biriktirilgan rasmiy ma‘lumotlarga tayanishning imkoni yo‗qligi. Ochiq mulkdorlar safida J firma xodimlari mavjud emasligiga qaramay, ular amalda o‗z firmasining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirishda bevosita ishtirok etishadi. M.Aoki «prinsipal» rolida bir vaqtning o‗zida tashqi aksiyadorlar ham, «insayderlar» - korxona 1 Aoki M. Economic Japonaisc. Information, motivations et marchandage. Paris: Economica, 1991, p. 128, 135. 291 xodimlari ham ishtirok etadigan vaziyatni yoritish uchun «ikki tomonlama nazorat» atamasini taklif etdi. Bunda nazorat sohalari aksiyadorlar va xodimlar o‗rtasida aniq bo‗lingan. Yirik aksiyadorlar, birinchi navbatda banklar, korxona o‗z aksiyasi uchun daromadning qulay (maksimal emas!) darajasini ta‘minlagunga qadar joriy nazoratdan bosh tortishadi. Bu bilan ularning o‗zlari joriy nazoratni firma xodimlarining o‗zlariga ishonib topshiradilar. Bu Еrda gap qisqa muddatli shartnomalar asosida yollangan xodimlar haqida emas, balki doimiy xodimlar haqida ketayapti. Shunday qilib, yapon firmasi «agentlar» ittifoqi modeliga juda yaqin va unda «prinsipal-agent» xilidagi klassik munosabatlar mavjud emas. Ushbu fikr quyidagi faktlar bilan ham tasdiqlanadi. Birinchidan, J firmada xodimlarni bo‗linmalar va bajariladigan funksiyalar bo‗yicha bo‗lishdan faol foydalaniladi: o‗zaro bog‗liq operatsiyalarni bajarishga ham, rahbarlik funksiyasini amalga oshirishga ham qodir bo‗lgan universal xodim ideal hisoblanadi. Masalan, yangi mahsulotlarni ishlab chiqish bilan shug‗ullanuvchi muhandislarni ishlab chiqarish jarayoniga safarbar etish amaliyoti, va aksincha, «chiziqli» muhandislarning tajriba-konstruktorlik byurosidagi har yillik amaliyoti ko‗proq gorizontal muvofiqlashuvga misol bo‗ladi. Muvofiqlashuvning gorizontal tamoyillari firma ichida axborot oqimlari aylanishini shunchalik optimallashtirish imkonini beradiki, bo‗linmalar shiddat bilan ishlab va zarurat tug‗ilishiga qarab yangi mahsulot to‗plamlarini boshqa bo‗linmalarga buyurtma qilgani holda, sug‗urta va butlovchi qismlar zahiralarini barpo etmasdan faoliyat ko‗rsatishda davom etishadi. Ikkinchidan, o‗rin almashish tamoyili xodimlarning mansab bo‗yicha o‗sishlarini rejalashtirishning asosida yotadi. J firmada daraja pag‗onasi amal qiladi, ya‘ni xodimlar mehnatiga haq to‗lash va ularning ijtimoiy maqomi ishlab chiqarish o‗lchami bilan emas, balki firma ichidagi pog‗onaning darajasi bilan belgilanadi. Yangidan ishga qabul qilingan xodim uchun lavozimda o‗sish past pag‗onalardan boshlanib, uning butun mehnat faoliyati mobaynida davom etadi. Shunisi qiziqki, aksiyador banklar ham, J firma ham, uning hamkorlari (o‗zaro bog‗liq korxonalar) ham darajalarning yagona iЕrarxiyasini hosil qiladi. Shuning 292 uchun xodimning mansabda ko‗tarilishi korxonadan boshlanib bankda yoki hamkor firmada davom etishi mumkin va aksincha. Yaponiya korporatsiyasi agentlar ittifoqi tomonidan nazorat qilinadi, bu firmaning maqsadli funksiyasini o‗zgartiradi: foydani ko‗paytirish uning maqsadlari iЕrarxiyasida endi daslabki o‗rinni egallamaydi. Firma tomonidan nazorat qilinadigan bozor ulushining uzluksiz o‗sishini ta‘minlash birinchi o‗rinda turadi, chunki bunday o‗sish tashkiliy o‗zgartirish, tuzilmani kengaytirish va rivojlantirish uchun zamin yaratadi.O‗sish uni ta‘minlaganlarni mukofotlaydi, - tamoyili aynan yapon firmalariga nisbatan to‗g‗ri, ularda tashkiliy o‗zgartirish darajalarining sonini oshiradi va, demak, uning xodimlarining mansabdagi o‗sishini yaxshilaydi. Boshqacha aytganda, aksiyadorlarni ham, xodimlarni ham nazorat qilish ishlab chiqarish va sotuv hajmini oshirish orqali firmani tashkiliy yuqori rentani oshirishga yo‗naltiradi: faqat ana shunday maqsad turli mulkdorlarning manfaatlarini tenglashtiradi. J firmaning uning asosiy hamkorlari – o‗zaro bog‗liq korxonalar va davlat bilan o‗zaro munosabatlariga to‗xtaladigan bo‗lsak, har bir firma kvazidoimiy o‗zaro bog‗liq korxonalar – «keyretsu» doirasiga ega. Bunda «Toyota» xilidagi yirik korporatsiyalarda o‗zaro bog‗liq korxonalar bosh firma atrofida uchta qatorga guruhlanadi. Birinchisi – eng barqaror firmalar (neoklassik shartnoma asosida ishlovchi bunday o‗zaro bog‗liq korxonalarning soni «Toyota»da 122 ta), ikkinchisi – bozordagi vaziyat tubdan o‗zgargan holatda ular bilan munosabatlar uzilishi mumkin bo‗lgan (5437 ta) firmalar, uchinchisi - qisqa muddatli shartnomalar asosida ishlovchi Еtkazib beruvchilardan (41703 ta firma) tarkib topadi. «Keyretsu»ni tuzishda o‗zaro bog‗liq korxonalarning nufuzi asosida transaksiya xarajatlarini tejash omiliga xatarni bo‗lish omili qo‗shimcha qilinadi: bozor kon‘yunkturasining asosiy ta‘sirini ikkinchi va ayniqsa uchinchi qator tarkibidagi o‗zaro bog‗liq korxonalar o‗zlarida his etishadi. Davlat bilan munosabatlarga kelsak, Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|