Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 14.1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi
| XIV BOB. DAVLATLAR XILLARI
14.1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi 14.2. «Shartnomaviy» davlat tushunchasi 14.3. «Ekspluatatorlik» davlati tushunchasi 14.4. Davlat xususiyatini baholash usullari va mezonlari 14.5. Korrupsiya muammosi 14.1. Davlat va «prinsipal-agent» muammosi Davlatni fuqarolar bilan davlat apparati o‗rtasidagi ijtimoiy shartnoma orqali ta‘riflash «prinsipal-agent» muammosini oldingi o‗ringa suradi. Bu Еrda birinchi galda kim «prinsipal» va kim «agent» ekanligini aniqlab olish talab etiladi. Javob umuman aniq emas. Fuqaro ham, davlat ham ikki taraflama rol o‗ynaydi. Bir tomondan, fuqaro davlatga ayrim funksiyalarning bajarilishini yuklagan holda uning tarkibini belgilaydi, ya‘ni u «prinsipal», davlat esa «agent» hisoblanadi. Ikkinchi tomondan, fuqaro «agent» rolida ishtirok etib, shartnomalar bajarilishining kafili sifatida davlatning qarorlariga bo‗ysunadi. J.Byukenen 1 ushbu ikki taraflamalilikni «bo‗ysunuvchining paradoksi» deb nomlgan: inson o‗zini bir vaqtning o‗zida ham davlat boshqaruvining ishtirokchisi – ob‘ekti sifatida, ham o‗zi tanlamagan xatti-harakat me‘yorlariga amal qilishga majbur etiladigan sub‘ekt sifatida qabul qiladi. Shunday qilib, «prinsipal-agent» muammosi mazkur holatda ikki taraflama xususiyatga ega va uni quyidagi chizma yordamida tasvirlash mumkin: 1 Бьюкенен Дж. Границы свободы. – М.: Таурус Альфа, 1977. – С. 272. 381 14.1.1-rasm. “Prinsipal-agent” munosabati «Prinsipal-agent» modeli davlatning faoliyat ko‗rsatishi bilan bog‗liq quyidagi xavf-xatarlarni aniqlash imkonini beradi. Birinchidan, davlat o‗z nazorati sohasini tomonlar bilan aniq kelishilgan bitimlar doirasidan tashqariga ham yoymaydimi, degan xavf-xatar haqida 1651 yildayoq mashhur ingliz faylasufi Tomas Gobbs o‗zining aynan «Leviafan», deb nomlanuvchi kitobida ogohlantirgan edi. Ikkinchidan, bir tomondan, davlat kuch ishlatishni qo‗llash uchun monopoliya huquqidan foydalangan holda, fuqarolarning manfaatlarini inkor etmaydimi? Ikkinchi tomondan, fuqarolar davlat tomonidan ko‗rsatiladigan xizmatlar haqini to‗lashdan bosh tortishga urinib, huddi jamoat transportidagi oddiy chiptasiz kimsa kabi, o‗zlarini opportunistlarcha tutishmaydimi? Chunki davlat xizmatlari va jamoat transporti xizmatlari ijtimoiy farovonlik xususiyatiga ega. Ikki taraflama «prinsipal-agent» muammosining qay tarzda hal etilishiga qarab, davlatning turli modellari shakllanadi. Nazariy jihatdan yakka hisob- kitoblardan hosil bo‗lgan davlat shartnoma vositasi sifatida, murakkab almashuvga ko‗maklashish va uni amalga oshirish vositasi sifatida paydo bo‗ladigan davlatdan mutlaq farq qiladi. O‗z navbatida, davlatning ikkita benuqson modeli mavjud. Biz, D.Nort bo‗yicha, «shartnomaviy» deb ataydigan birinchi model yuqorida sanab o‗tilgan muammolarni hal etish chog‗ida paydo bo‗ladi. Ikkinchi – «ekspluatator» modeli Shartnoma: printsipal-individ, agent-davlat Individ Davlat Kafolat: printsipal- davlat, agent- individ 382 unda davlatning ham, fuqaroning ham opportunistik xatti-harakatiga to‗siq mavjud bo‗lmagan davlat faoliyatini yoritadi. O‗zaro munosabatlarning ikkala tomoni ham, bir-birida birinchi navbatda dushmanni ko‗rgan holda, o‗z zimmasiga olgan majburiyatlarni ado etmaydi. Shu o‗rinda har bir modelni alohida tarzda batafsil ko‗rib chiqamiz. Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|