Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

 

---

412 
15.3. Uy xo„jaligining xillari
 
Uy xo‗jaligi faoliyat ko‗rsatishidagi mutaassibliklar rolini tahlil qilish uning 
tarkibining u harakat qilayotgan institutsional muhitning o‗ziga xos xususiyatlari 
bilan shartlanganligini tushunishga yordam beradi. Haqiqatdan ham, uy xo‗jaligi 
insonni tashqi muhitning noaniqligidan, unga yuklatiladigan o‗yin normalari va 
qoidalaridan, kundalik muammolarga ortiqcha e‘tibor qaratishdan saqlaydi. 
Binobarin, institutsional muhit xususiyatlari (noaniqlik darajasi, rasmiy va 
norasmiy me‘yorlarning o‗zaro nisbati, sodir bo‗layotgan o‗zgarishlar tezligi) uy 
xo‗jaligining tarkibiga ta‘sir ko‗rsatadi. Boshqacha aytganda, firma yoki 
davlatning universal modeli bo‗lmagani kabi, uy xo‗jaligining ham universal 
modeli mavjud emas. Shu munosabat bilan uy xo‗jaligining uchta xilini yoritishga 
harakat qilamiz: bozor instituti hukmronligi sharoitida faoliyat ko‗rsatuvchi, 
buyruqbozlik iqtisodiyoti instituti hukmronligi sharoitida faoliyat ko‗rsatuvchi va 
buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‗tish sharoitida faoliyat 
ko‗rsatuvchi (15.3.1-rasm). 
 
 
 
15.3.1-rasm. Uy xo„jaliklarining xillari. 
 
Buyruqbozlik iqtisodiyotida uy xo‗jaligi. 
Buyruqbozlik iqtisodiyotida inson 
kapitalini tiklash bir qator muammolarga duch keladi. Tashqi muhitning barqaror 
xususiyatga egaligiga qaramasdan, uy xo‗jaligining kundalik hayoti iste‘mol 
Uy xoʼjaliklarining xillari 
Buyruqbozlik 
iqtisodiyotidagi uy 
xoʼjaligi
Bozor 
iqtisodiyotidagi uy 
xoʼjaligi
Oʼtish 
iqtisodiyotidagi uy 
xoʼjaligi.

---

413 
tovarlari va xizmatlarning tanqisligi bilan murakkablashadi. Boshqa holatda 
mahsulotlar yoki kiyim-kechak xarid qilishning mutaassiblik tadbiri ko‗p vaqt, 
kuch va ruhiy xayajonlarni talab qiluvchi jarayonga aylanadi. Bundan tashqari, 
totalitar davlat xususiy sohani himoya qilishning faqatgina kafolatlarini o‗zida 
namoyon qiladi. Umuman buyruqbozlik iqtisodiyoti doirasida davlat tomonidan 
himoyalangan shaxsiy hayot sohasining mavjud bo‗lishi haqida gapirib bo‗lmaydi. 
Bu bilan oila va uy xo‗jaligini kuchaytirishga bo‗lgan talab kuchayadi: faqat ushbu 
tashkilotlar insonning shaxsiy muhitini himoya qilishga qodir. 
Uy xo‗jaligining tarkibi va uning xo‗jalik aloqalari ko‗p jihatdan aynan 
o‗zaro xizmatlar ko‗rsatish (―sen-menga, men-senga‖) tamoyili bo‗yicha faoliyat 
ko‗rsatgan ―g‗arazli aloqalar‖ni barpo etish jarayoni bilan shartlanadi. Taqchillik 
iqtisodiyotida uy xo‗jaligi eng noyob resurslarni birlashtirish natijasida paydo 
bo‗ldi. Bunday resurslar tanqis tovarlar va xizmatlarning o‗zlari emas, balki ularga 
―ruxsat berish xizmatlari‖ edi. 
Ruxsat berish xizmati uchun hech qanaqa shaxsiy mablag‗lar kerak emas 
edi. ―Shaxsiy cho‗ntakdan emas, balki davlat yoki jamiyat cho‗ntagidan yordam, 
xizmat ko‗rsatish sohasiga esa – ―o‗zga‖ mijozlar hisobidan ko‗rsatildi. Tanqis 
tovar va resurslardan foydalanishda ustunlik partiya-davlat apparati, savdo, 
transport xodimlari, tez-tez xorijga safar uyushtiruvchilarga (artistlar, sportchilar, 
diplomatlar), shuningdek, alohida mintaqa va shaharlarning oddiy fuqarolariga 
(ro‗yxatga ko‗ra) berilardi. 
Taqchillik iqtisodiyotida uy xo‗jaligining shakllanishini iqtisodiy jihatdan 
asoslash uning negizida tanqis tovar va resurslardan foydalanishni kengaytirishdan 
iborat bo‗lgan. Partiya-davlat iЕrarxiyasidagi o‗rniga qarab noyob resurslardan 
foydalanishning tabaqalanishi uy xo‗jaligi va davlatning o‗zaro munosabatlarining 
alohida xilini shartlab beradi. Uy xo‗jaligi budjet cheklovlari korxonaning budjet 
cheklovlariga qaraganda ancha qat‘iy bo‗lishiga qaramasdan, uy xo‗jaligi 
tomonidan davlatdan olinadigan pul (ijtimoiy transfertlar) va pul bo‗lmagan 
(nufuz, taqchil tovarlardan foydalanishda ustunlik) shakldagi ―renta daromadlari‖ni 
hisobga olish lozim. Uy xo‗jaligi davlatga qaramligining yuqori darajasi 

---

414 
buyruqbozlik iqtisodiyotining 
etakratik
tizim sifatida tavsiflash imkonini beradi: 
―U yoki bu ijtimoiy guruh davlat hokimiyati boshqaruviga va davlat resurslarini 
taqsimlash tarmoqlariga qanchalik yaqin bo‗lsa, uning iqtisodiy va ijtimoiy mavqei 
shunchalik yuqori bo‗ladi‖
1
. Shuning uchun uy xo‗jaligini birinchi galda davlat 
siyosatining unga partiya-davlat pag‗onasidagi mavqei asosida rentani olish 
imkonini beruvchi yo‗nalishlari qiziqtiradi, bular: pensiya, uy-joy kommunal 
siyosati, ijtimoiy ta‘minot siyosati, ta‘lim sohasidagi siyosat. 
Bozor iqtisodiyotida uy xo‗jaligi.
Bozor instituti uy xo‗jaligini kamyob 
tovarlar va xizmatlarni qidirish hamda ular uchun navbatda turish bilan bog‗liq 
vaqtning yo‗qotilishidan xalos etadi – xarid qilish jarayoni mutaassiblikka 
aylanadi. Masalan, shanba kuni kechqurun va dam olish kuni ertalabdan savdo 
do‗nonlarida xaridorlar ko‗p bo‗ladi, shu kunlari odamlar an‘anaviy tarzda keyingi 
xaftaga Еtadigan miqdorda xarid qilishadi. Xaridning mutaassiblikka aylanishi 
natijasida bo‗shab qoladigan qisqa vaqtli imkoniyatlar nima uchun sarflanadi? 
Birinchidan, 
xarid 
xatti-harakatining 
o‗zini 
optimallashtirishga. 
Agar 
buyruqbozilik iqtisodiyotida nimani xarid qilish mumkin bo‗lsa, o‗sha narsani 
sotib olish muhim hisoblansa, bozor iqtisodiyotida sifat va narxning eng yaxshi 
o‗zaro nisbati asosida iste‘mol qilishda eng ko‗p foydani ta‘minlovchi narsani 
xarid qilish muhim sanaladi. Iste‘molni optimallashtirish ishlab chiqaruvchilarning 
reklama yordamida talabni tartibga solishga intilishi bilan murakkablashadi. 
Reklama xarid jarayonini mutaassiblikka butunlay aylanishiga to‗sqinlik qilgan 
holda, doimiy ravishda yangi talablarni shakllantiradi. 
Ikkinchidan, uy xo‗jaligining u uchun asosiy daromad manbai bo‗lgan 
mehnat bozorida ishtirok etishi doimiy nazoratni talab etadi. Uy xo‗jaligi mehnat 
bozoridagi bandlikning muqobil varinatlari, uy xo‗jaligini yuritish va bo‗sh vaqt 
o‗rtasida tanlagan holda, mehnat bozorida o‗z inson kapitalini eng foydali tarzda 
sotishga intiladi. Bir tomondan, uy xo‗jaligining a‘zosi egalik qiladigan inson 
kapitalining o‗ziga xoslik darajasi qancha yuqori bo‗lsa, uy xo‗jaligini yurtish bilan 
emas, balki o‗z mehnat resurlarini bozorda sotish bilan shug‗ullanish, shunchalik 
1
Радаев В. Экономическая социология. –М.: Аспект Пресс, 1997. –С. 309. 

---

415 
foydali. Ikkinchi tomondan, inson kapitalining o‗ziga xoslik darajasi qanchalik past 
bo‗lsa, uning egasi uchun uy xo‗jaligini yuritish bilan chegaralanish shunchalik 
asoslidir. O‗z navbatida, bandlikni optimallashtirish ham uy xo‗jaligi doirasida 
amalga oshadi. 
Uy xo‗jaligining asosiy daromad manbalarini bozor bilan belgilanadigan 
sohaga yo‗naltirish uning davlatdan kam qaram bo‗lishini ta‘minlaydi. Davlatning 
faoliyati uy xo‗jaligini faqatgina davlat mehnat bozorida bitimlar kafolati sifatida 
ishtirok etish darajasida va u (soliq kodeksi orqali) uy xo‗jaligi daromadining bir 
qismiga da‘vogar bo‗lishi me‘yorida qiziqtiradi. 
O‗tish iqtisodiyotida uy xo‗jaligi. 
Uy xo‗jaligi faoliyat ko‗rsatadigan 
istitutsional muhitning noaniqligi va beqarorligi mutaassibliklarning mavjud 
bo‗lishini shubha ostiga qo‗yadi. Bunday sharoitda mutaassibliklar doimiy 
ravishda qayta ko‗rib chiqilishini talab qiladi, ya‘ni ular inson ongining ongsiz 
sohasidan ongli va doimiy e‘tiborni talab etuvchi sohasiga o‗tadi. Islohotlar 
qanchalik faol amalga oshirilsa, ularning mutaassibliklarga nisbatan Еmiruvchi 
ta‘siri shunchalik kuchli bo‗ladi. Bundan o‗tish iqtisodiyotida uy xo‗jaligining 
maqsadi kelib chiqadi: uy xo‗jaligining himoya funksiyasini saqlab qolishga 
intilish borgan sayin ortib boruvchi sa‘y-harakatlarni va imkon qadar ko‗p e‘tiborni 
talab etadi. 
Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar va renta daromadlari (pensiyalar, 
ijtimoiy to‗lovlar, xodimning obro‗si) bilan yuzaga keladigan noaniqliklar uy 
xo‗jaligini o‗z faoliyatini maksimal tarzda diversifikatsiya qilishga majbur etadi, 
axir har qanday daromad manbai ham barqaror manba sifatida qaralishi mumkin 
emas. A‘zolarining inson kapitalini takror ishlab chiqarishga aniq ixtisoslashuviga 
tayanadigan bozor xilidagi uy xo‗jaligidan farqli o‗laroq, o‗tish iqtisodiyotidagi uy 
xo‗jaligi ishchi kuchini mehnat bozorida sotish bilan ham, ijtimoiy transfertlarni 
iste‘mol qilish bilan ham, shuningdek, tomorqa Еri yordamida o‗zini o‗zi 
ta‘minlash va ko‗plab boshqa faoliyat turlari bilan ham shug‗ullanadi. 
 

---

416