Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

Ko‘p pag‘onali mulkchilik
ning vujudga kelishi mulkdor vakolatlarining 
turli xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar o‗rtasida taqsimlanishi jarayonini o‗zida 
namoyon etadi. 
Ko‘p pag‘onali
mulkchilikning asosiy xususiyatlari: 
a) mol-mulk va hokimiyatning ajratilmaganligi; 
b) mol-mulk uchun to‗liq huquqlariga ega bo‗lgan shaxslarning mavjud 
emasligi; 
v) mulkdor vakolatlarini amalga oshirishda ishtirok etishning xizmat 
xususiyati; 
g) ular o‗rtasida mulkchilik vakolatlari taqsimlanadigan sub‘yektlar 
o‗rtasidagi tobelik munosabatlari; 
d) mehnat sharoitlarining ishlab chiqaruvchilarga biriktirilishi. 
Ta‘kidlash lozimki, 
ko‘p pag‘onali
mulkchilik instituti barcha xo‗jalik 
yurituvchi sub‘yektlarning mehnat sharoitlarini tasarruf etishdagi huquqlarini 
sezilarli darajada cheklagani holda, mehnat natijalarining erkin aylanishinini 
istisno etmadi. Demak, tabiiy resurslar emas, balki xo‗jalik faoliyatining 
mahsulotlari ishlab chiqarishning asosiy vositalariga aylanishiga qarab mazkur 
institutning iqtisodiy asosi nuray boshladi. Lekin bu noiqtisodiy majburlashga 
asoslangan hokimiyat o‗z mavqeini osongina bo‗shatib berganligini anglatmaydi. 
Ko‘p pag‘onali
mulkchilik instituti o‗z shaklini o‗zgartirdi. Tarixga ushbu 
o‗zgarishning ikkita yo‗nalishi ma‘lum: totalitar va byurokratiya mulkchiligi. 
9.
Totalitar mulkchilikka
sobiq SSSRda mavjud bo‗lgan «davlat mulkchiligi» 
instituti yaqqol misol bo‗ladi. 
Totalitar mulkchilikka mos keluvchi rejali-taqsimlash iqtisodiyotida xo‗jalik 
yurituvchi sub‘yektlar o‗zlariga biriktirilgan mol-mulkka faqat amalda egalik 
qilishadi va o‗zlari ishlab chiqargan mahsulotning ham, uni sotishdan olingan 

---

186 
mablag‗larning ham egasi hisoblanmaydi. Totalitar mulkchilikning asosiy 
xususiyatlari: 
hokimiyat va mulkning ajratilmasligi; 
ishlab chiqarish vositalariga davlat monopoliyasi; 

mehnat sharoitlarining xo‗jalik yurituvchi sub‘yektlar o‗rtasida 
markazlashgan tarzda qayta taqsimlanishi;

ishlab chiqaruvchining o‗zi Еtishtirgan mahsulot va uni sotishdan 
olinadigan daromadni tasarruf etish huquqidan mahrum etilishi; 

mehnat sharoitlarini markazlashgan rejalashtirish mexanizmi 
yordamida takroriy yaratish. 
9. Byurokratiya mulkchiligi ko‗p pag‗onali mulkchilik rivojlanishining 
tabiiy mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish emas, balki qayta taqsimlash katta 
miqdordagi pullarni paydo qiladi. Uning asosiy xususiyatari: 
a) mulkchilik huquqlarini himoya qilishning samarali tizimi mavjud 
emasligi;
b) resurslar va mahsulotlarni qayta taqsimlash jarayonida amaldorlar 
ishtirokining qonunchilikda belgilangan imkoniyati; 
v) narxlar va tariflarning byurokratik tartibga solinishi; 
g) xufyona iqtisodiyotning katta ulushi; 
d) mehnat sharoitlarini takror yaratish samarali mexanizmining mavjud 
emasligi.
Hokimiyat va mulkning ajralmasligining rasmana tan olinishi bilan xususiy 
mulkchilik huquqini buzmasdan qolmaydi. Noiqtisodiy majburlashga asoslangan 
hokimiyat mulkdorning erkin irodasiga qaraganda iqtisodiy hayotning muhim 
omili hisoblanadi. Hokimiyat tuzilmalarida ishtirok etish orqali beriladigan 
imkoniyatlar xo‗jalik faoliyatidan kelib chiqadigan imkoniyatlarga qaraganda 
ancha yuqori. Hokimiyaga ega bo‗lgan amaldorlar shaxsiy boylikni ko‗paytirish 
uchun hokimiyat imkoniyatidan foydalanishadi. Lekin hokimiyat o‗z egasiga 
mulkdan ko‗ra ko‗proq narsani beradi, ularning sa‘y-harakatlari birinchi navbatda 

---

187 
hokimiyatni saqlab qolishga yo‗naltirilgan. Hokimiyatni yo‗qotib, ular, odatda, 
mulkni ham yo‗qotishadi.