Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.4.1-jadval.
Institut va tashkilot tushunchalarining farqlanishi Institut Tashkilot Makro institutsional toifa Mikro institutsional toifa O‗zaro hamkorlikning umumiy doiralarini belgilaydi O‗zaro hamkorlik(lar)ning muayyan doiralarini belgilaydi Sof ijtimoiy ne‘mat tavsifiga ega Klub ne‘mati tavsifiga ega Individuallashmagan va nolokal transaksiyalarni tartibga soladi Aniq chegaralangan, demak, individuallashgan va lokal 256 transaksiyalarni tartibga soladi Shaxslar institutlarning o‗zgarish jarayoniga ta‘sir ko‗rsata olishmaydi Tashkilot shaxslarning ongli ravishdagi tanlovi natijasi sanaladi Hukmronlik munosabatlarining elementi mavjud emas Hukmronlik munosabatlari tashkilot faoliyat ko‗rsatishining asosida yotadi Transaksiya xarajatlarining tarkibini va miqdorini belgilaydi Institutsional doiralar tomonidan belgilangan transaksiya xarajatlarining tejalishiga ko‗maklashadi Transaksiya xarajatlarini tejashga taalluqli bo‗lgan so‗nggi farq xususida alohida to‗xtalib o‗tish lozim. Yollash to‗g‗risidagi shartnomani amalga oshirish o‗sha maqsadlar uchun sotish to‗g‗risidagi shartnomaning institutsional doiralaridan foydalanishdagiga qaraganda ancha kam transaksiya xarajatlari bilan bog‗liq. Tejash, birinchidan, shartnomani muntazam qayta tuzish zarurati yo‗qolishi munosabati bilan, ikkinchidan esa, shartnomaning implitsit shakli – o‗zaro hamkorlikning barcha detallarini aniq tafsirlashdan voz kechish hisobidan paydo bo‗ladi. Transaksiya xarajatlarini tejashning qolgan bizga ma‘lum vositalari ichida tashkilot bir qator o‗ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Bitimlar tuzishda muzokaralar yuritish xarajatlarini tejash imkonini beruvchi standart (namunaviy) shartnomalardan foydalanish; o‗lchash xarajatlarini pasaytiruvchi sifat, o‗lchash va tortish standartlarini ishlab chiqish va rivojlantirish; jamiyatda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish xarajatlarining kamayishiga olib keluvchi konsensus mafkurasini shakllantirish kabi vositalar shular jumlasidandir. Ularni qo‗llash intensivligini oshirish bilan yuqorida ko‗rsatilgan barcha uchta vositaning samaradorligi pasaymaydi. Aksincha, ushbu vositalardan qanchalik keng foydalanilsa, bir bitim hisobida transaksiya xarajatlarining miqdori shunchalik kam bo‗ladi. 257 Tashkilot doirasida transaksiya xarajatlarini tejash borasidagi ishlar esa boshqacha ko‗rinishga ega. Transaksiya xarajatlari miqdorlarining o‗sishi, ya‘ni tashkiliy doiralarda bitimlar ko‗proq amalga oshirilishi bilan ushbu sohada uning samaradorligi kamayadi. Tashkilot ichida bitimlarni amalga oshirish hamon axborotni qidirish xarajatlarini, shuningdek muzokaralar yuritish xarajatlari va shartnoma tuzish xarajatlarini pasaytirish imkonini bersa-da, bunda boshqa xildagi xarajatlarning o‗sishi yuz beradi. Tashkilot o‗lchamlarining ortishi bilan, birinchi galda, monitoring va opportunizmni oldini olish xarajatlari oshadi. Birinchidan, tashkilot ishtirokchilari sonining o‗sishi bilan ular manfaatlarining birligiga, aniqrog‗i ular manfaatlarining «prinsipal» manfaatlariga mos kelishiga erishish qiyinlashadi. Shuning uchun «prinsipal» monitoringni va «agentlar» harakatini nazorat qilish uchun katta sa‘y-harakatlarni amalga oshirishga to‗g‗ri keladi. Bundan tashqari, tashkilotning o‗sishi «prinsipal»ni, «agentlar»ni nazorat qilish bo‗yicha vakolatlarining bir qismini o‗z vakillariga topshirgan holda, murakkab hukmronlik munosabatlari sxemasiga o‗tishga majbur etadi. Ushbu tarkibiy o‗zgarishlar nafaqat «agentlar»ni nazorat qilish xarajatlarining ortishi bilan, balki «prinsipal» manfaatlari vakillarining harakatlarini nazorat qilish zarurati bilan ham bog‗liq R.Kouz tashkilotning o‗sishi bilan kamayuvchi samaradorlikni «menejmentning kamayuvchi marjinal samaradorligi» deb nomladi va hamma vaqt institutga (bozorga) nisbatan tashkilot (firma) o‗sishining chegarasi mavjud degan fikrga keldi. «Firma firma ichidagi bitta qo‗shimcha transaksiyani tashkil etish xarajatlari o‗sha transaksiyani ochiq bozorda almashish orqali amalga oshirish xarajatlari bilan tenglashgunga qadar kengayib boradi...». Ya‘ni, yolg‗iz firmadan tashkil topgan iqtisodiyot (buyruqbozlik iqtisodiyotini ana shunday deyish mumkin) bo‗lishi mumkin , lekin menejmentning marjinal samaradorligi kamayiishi tufayli u samarasiz bo‗ladi 1 . 1 Қаранг: Коуз Р. Фирма, рынок и право. – М.: Дело, 1993. – 143 с. 258 Masalan, A firma bozorda B, V va G firmalardan (sotish to‗g‗risidagi shartnoma doirasida) sotib olinadigan butlovchi qismlardan kompyuter yig‗ish bilan shug‗ullanadi, deylik. O‗zining transaksiya xarajatlarini optimallashtirgan holda, A firma B firma bilan yagona korxona tuzishga qaror qiladi. U V firma bilan ham masalani huddi shu tariqa hal etadi. G firmani yagona tashkiliy tuzilmaga kiritish firma ichidagi boshqaruv va nazorat xarajatlarining o‗sishi tufayli foydasiz bo‗lib chiqishi mumkin. Shunday qilib, A firma tomonidan V firmaning qo‗shib olinishi chegara bitim hisoblanib, shundan so‗ng keyingi kengaytirish samarasiz bo‗lib qoladi. Lekin, institut bilan tashkilot o‗rtasidagi chegaraning aniq demarkatsiyasi sotish to‗g‗risidagi shartnoma (bozor bitimlari)ning ham, yollash to‗g‗risidagi shartnoma (firma ichidagi bitimlar)ning ham elementlarini o‗zida birlashtiruvchi neoklassik shartnomalarning mavjud bo‗lishi fakti bilan qiyinlashadi. Masalan, A firma o‗z tarkibiga G firmani birlashtirishdan bosh tortishi, lekin ayni paytda u bilan butlovchi qismlarni Еtkazib berish uchun shartnoma tuzishi mumkin, bu hukmronlik munosabatlari asosida emas, balki ikki tomonlama kelishuv asosida bozorning «tabiiy» oldindan aytib bo‗lmasligidan ko‗riladigan zararlarni pasaytirish imkonini beradi. Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|