Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| «Agent»ning qo‗shma faoliyat natijalarida ishtirok etishi.
Muammoni hal etishning ikkinchi varianti «agent» tomonidan qat‘iy belgilanmagan, balki firma faoliyatining natijalariga bog‗liq bo‗lgan mukofotni to‗lashni nazarda tutuvchi 278 yollash haqidagi shartnomaning tuzilishidan iborat. Bunga, masalan, yollanma xodimlarning firmaning foydasida ishtirok etishining turli shakllari, shu jumladan aksiyadorlik korxonasining kapitalida ishtirok etish kiradi. AQShda ko‗p yillardan buyon ESOP dasturi amal qilmoqda, unga ko‗ra 10 foizdan ortiq sanoat korxonalarining xodimlari o‗z korxonasi aksiyalarini xarid qilishda imtiyozlarga ega bo‗lishadi. «Agentlar»ning firma faoliyatining natijalarida ishtirok etishining barcha xildagi sxemalari ichida mukfotning natijalarga chiziqli bog‗liqligini nazarda tutuvchi oddiy yo‗llar eng samarali hisoblanadi. Bu ularda chiziqli bo‗lmagan yo‗llardan foydalaniladigan shartnomalarni tuzishning yuqori xarajatlari bilan ham, «agentlar» tomonidan mukofotning natijalarga murakkab bog‗liqligini qiyin qabul qilinishi bilan ham bog‗liq. Eng qulay variantlarda qat‘iy belgilangan mukofot «agent»ga emas, balki «prinsipal»ga taklif etiladi, ya‘ni «agent» «prinsipal»ga renta va foydaning ulushini to‗lagan holda undan mol- mulkni ijaraga oladi. «Agent» tomonidan «prinsipal» topshiriqlarining vijdonan bajarilishini rag‗batlantirishning bunday yo‗llarni amaliyotda qo‗llashga quyidagi omillar to‗sqinlik qiladi: - «agent»ning xatarga moyilligi darajasi; - «agent» tomonidan mol-mulkning ijaraga olinishi yoki uning mulkda ishtirok etishi uchun resurslarning chegaralanganligi; bunda «agent» tomonidan ushbu maqsadlar uchun bankdan ssudalar olishi o‗sha axborot asimmetriyasi muammosi hamda u bilan kreditor sifatida bank o‗rtasidagi munosabatlardagi ma‘naviy xatar tufayli murakkablashdi. 3. Firma «agentlar» ittifoqi sifatida. Ushbu qaror avvalgisidan shunisi bilan tubdan farq qiladiki, bunda nafaqat «agentlar»ning faoliyatdan olinadigan daromadlarda ishtirok etishiga yo‗l qo‗yiladi, balki «prinsipal» funksiyalarining o‗zi «agentlar» tomonidan navbati bilan bajarila boshlaydi . «Prinsipal» vaqtincha «tenglar ichida birinchi» bo‗ladi. Ta‘kidlash lozimki, hukumronlik munosabatlari «agentlar» tomonidan o‗z harakatlari ustidan nazoratning boshqalarga topshirilishi bilan tugatilmaydi, shunchaki nazorat qilish va vazifalarni taqsimlash funksiyalari tashkilotning barcha ishtirokchilari tomonidan navbatma-navbat bajariladi. 279 Vaqtinchalik axborot oqimlarining kesishuvidagi mavqeni egallagan va buning oqibatida aylanadigan axborotni to‗plash imkoniyatiga ega bo‗lgan «agent» «prinsipal»ga aylanadi. «Agentlar»ning «prinsipal» mavqeiga o‗tishi faqat ishonchli axborotni uzatishni rag‗batlantirish muammosini hal etadi. Lekin eng asosiysi, u «agentlar» o‗rtasida ishonchli munosabatlarni mustahkamlash va kooperatsiyani rivojlantirish uchun zamin yaratadi. O.Uilyamson «agentlar» o‗rtasida ishonchli munosabatlarning paydo bo‗lishida firma ichida foydalilikni oshirish strategiyasi sifatida opportunizmdan bosh tortishga olib keluvchi «assotsiativ muhit» paydo bo‗lishining muhim omilini ko‗radi: «Unumdorlik umumiy ishga adolatli ulush qo‗shganlik uchun javobgarlik hissi tufayli ortadi». O‗zini o‗zi boshqaruvchi firma bunday ittifoqni amaliyotga joriy etish shakli sifatida ishtirok etadi. Assotsiativ muhitning paydo bo‗lishi bilan bog‗liq foyda nafaqat nazorat xarajatlarida tejashdan, balki yangi manba – kooperatsiyadan yutishdan iborat. Klassik iqtisodiyot fani Adam Smitdan keyingi mehnat taqsimotini tashkilot a‘zolarining u yoki bu vazifalarni hal etishdagi qiyosiy ustunliklarining asosiy manbai, deya e‘tirof etadi. Ushbu yondashuvga ko‗ra, kooperatsiya foydali, chunki alohida vazifalarni bajarishga ixtisoslashgan xodimlar birgalikdagi sa‘y-harakatlar bilan ular tomonidan barcha vazifalar mustaqil hal etilgandagiga qaraganda ko‗p mahsulot ishlab chiqaradi. Ishchining chaqqonligini rivojlantirish u bajarishga qodir bo‗lgan ishlar miqdorini oshiradi. Mehnat taqsimoti esa, har bir ishchining ishini qandaydir oddiy operatsiyaga yo‗yib va ushbu operatsiyani uning butun hayotidagi yagona mashg‗ulotga aylantirgan holda, ishchining abjirligini kerakli darajada oshiradi. Assotsiativ muhit nafaqat mehnat taqsimoti, balki «jamoaviy ish» asosida kooperatsiyadan foyda olish imkonini beradi. Kooperatsiyadan olinadigan ijobiy samara birgalikda ishlash va tashkilot a‘zolari – «jamoa»ning o‗zaro qo‗llab-quvvatlashi bilan shartlangan. Xulosa qilib, shuni ta‘kidlash joizki, «agentlar» ittifoqi sifatida firmada «prinsipal»dan «agentlar»ni ularning umumiy natijaga qo‗shgan ulushiga muvofiq mukofotlashini, «agent»dan esa «prinsipal» tomonidan qo‗yilgan vazifalarning 280 vijdonan bajarilishini talab qiluvchi «oltin qoida» asosida «prinsipal» va «agent» muammosini hal etish imkoniyati paydo bo‗ladi. Misol tariqasida quyidagi modelni keltiramiz, unda o‗yinchilar uchta strategiyadan bittasini tanlashadi: «oltin qoida», teng sa‘y-harakatlar standarti va opportunistik xatti-harakat. «Prinsipal» tomonidan teng sa‘y-harakatlar standarti «agentlar» mehnatiga qat‘iy belgilangan teng haq to‗lanilishini qo‗llashdan iborat, agentlar tomonidan esa yaxshi ham, yomon ham emas, «hamma qatori» ishlashdan iborat. «Prinsipal» opportunizmi, bunda «agent» bozordagi barcha vaziyat haqida to‗liq axborotga ega bo‗lmaydigan noqulay «tabiiy» shart-sharoitlar (masalan, bozor kon‘yunkturasi) belgisi ostida «agent»ni pasaytirilgan tarzda mukofotlash shakliga ega bo‗lishi mumkin. Ta‘kidlash lozimki, Nesh bo‗yicha muvozanat hisoblanmaydigan «oltin qoida» strategiyalarini faqat, bir tomondan, «agentlar» o‗rtasida, ikkinchi tomondan, «agentlar» bilan «prinsipal» o‗rtasidagi o‗zaro ishonch me‘yorlari asosida qabul qilish mumkin. Ko‗rib chiqilayotgan model unda o‗zaro ishonchsiz o‗yinchilar ham o‗z aybini inkor etishi mumkin bo‗lgan «hukm qilinganlar muammoviy holati»ning varianti hisoblanadi (10.2.1-jadval). Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|