Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

XI BOB. TAShKILOTNI AMALIY TAHLIL
QILISh NAZARIYaSI 
 
11.1. Transaksiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida
tashkiliy tuzilmalarni amaliy tahlil qilish 
11.2. Firmaning balansi uning tarkibi to„g„risidagi axborot manbai 
sifatida 
11.3. Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar 
nazariyasi asosida hal etish 
 
 
Firmalarni eng maqbul (benuqson) xillarga bo‗lish real tashkilotlar 
to‗g‗risida to‗liq tasavvurga ega bo‗lish imkonini bermaydi, balki faqat tashkiliy 
tuzilmaning barqaror qismini ajratib ko‗rsatadi. Ammo ushbu fikr institutsional 
yondashuv faqatgina tashkilot ichida yuz berayotgan jarayonlarni tushunishga 
qodir ekanligini anglatmaydi. Muayyan tashkilot holatini tekshirish va muayyan 
amaliy tashkiliy muammolarni hal etish bo‗yicha takliflar ishlab chiqishda 
institutsional yondashuv bilan bir qatorda, transaksiya xarajatlari nazariyasi, 
kelishuvlar nazariyasi va mulkchilik huquqlari nazariyasini ham bemalol amaliy 
qo‗llash mumkin.
 
11.1. Transaksiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy 
tuzilmalarni amaliy tahlil qilish 
Transaksiya xarajatlarini o‗lchashdagi qiyinchiliklar muayyan iqtisodiy tahlil 
uchun asosiy to‗siqlardan biri hisoblanadi. Birinchi galda transaksiya xarajatlari 
barcha xillari pul ekvivalentida baholanishi mumkinmi degan savol ochiqligicha 
qolmoqda. Hatto transaksiyani amalga oshirish uchun vaqt sarfini pul 
ekvivalentida ifodalashning oddiy tadbiri ham ko‗plab holatlarda transaksiyaning 
(masalan, muzokaralar yuritishning) u yoki bu jihatlarini ta‘minlashga 

---

311 
ixtisoslashgan vositachilarning yo‗qligi tufayli takomillashmagan. Shuningdek, 
ilgari ishonchga ega bo‗lgan sherikning opportunistik xatti-harakati yoki 
mulkchilik huquqlarining himoyalanmaganligi munosabati bilan yuzaga keladigan 
ruhiy tashvish tufayli xarajatlarni pul shaklida baholashga urinishda undanda 
kattaroq murakkabliklar paydo bo‗ladi. 
Transaksiya xarajatlarini o‗lchash o‗tgan asr oxirida foydalilikni o‗lchash 
yuzasidan munozaralar jarayonida qo‗yilgan muammoga o‗xshash muammoni 
keltirib chiqaradi. Agar foydalilikni sifat jihatdan funksional bog‗liqlikdagi aniqlik 
bilan o‗lchash mumkin bo‗lsa, u holda birinchi va ikkinchi hosila naflilik 
ma‘nosini kasb etadi; birinchi hosilaning miqdori eng yuqori naflilikning 
ko‗rsatkichi hisoblanadi, manfiy belgili ikkinchi hosila esa eng yuqori nafni 
kamaytiruvchi qonunning amal qilishini anglatadi
1
. 
Munozaralar chog‗ida foydalilikni o‗lchashning qabul qilingan usuliga 
muqobil variant sifatida J.Eejuort va I.Fisher foydalilikning turli darajalari 
nisbatini aniqlash va ularning mutlaq miqdorini baholashga nisbatan da‘volardan 
bosh tortishdan iborat bo‗lgan ordinalistik yondashuvni taklif etishgan
2
. 
Transaksiya xarajatlari nazariyasi ham ushbu yo‗nalishda rivojlanmoqda. Iqtisodiy 
tashkilotlarni qiyosiy tahlil qilishda hech qachon alohida olingan tashkiliy shakllar 
tadqiq etilmaydi, ular faqat mavjud muqobil variantlarga nisbatan ko‗rib chiqiladi. 
Turli shartnomalarda va tashkiliy matnlarda yuzaga keladigan transaksiya 
xarajatlarini taqqoslash ularning miqdorini 
ekspertiza yo‗li bilan baholash
orqali 
chegaralash imkonini beradi. Turli variantlarga aniqliklar kiritish transaksiya 
xarajatlarini pul shaklida o‗lchashning takomillashmagan usullaridan bosh tortish 
imkonini beradi. U holda muayyan bitimni amalga oshirishning optimal shaklini 
tanlash algoritmi ikkita bosqichni o‗z ichiga oladi. Birinchi bosqichda turli xildagi: 
klassik, neoklassik va implitsit shartnomalardan (5-bobga q.) foydalanishda yuzaga 
keladigan transaksiya xarajatlari taqqoslanadi.
1
Блауг М. Экономическая мысль в ретроспективе. М.: Дело, 1991, -С. 307-30. 
2
Олейник А. Институциональная экономика: Учебно-методтическое пособие. // Вапросы экономики. 1999, 
№1. –С.134. 

---

312