Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

 
 
 
 
 

---

315 
 
11.1.3-jadval 
Transaksiya xarajatlari miqdorining ekspert baholaridagi tafsiloti 
Transaksiya 
xarajatlarining xili 
Unitar 
korxona 
Xolding 
Multidivizional 
tuzilma 
Axborotni qidirish 
1 
3 
2 
Muzokaralar olib borish 
1 
3 
2 
O‗lchash 
1 
2 
1 
Shartnoma tuzish 
1 
2 
3 
Monitoring 
3 
1 
2 
Mulkchilik 
huquqlarini 
himoyalash 
- 
- 
- 
Uchinchi 
shaxslardan 
himoyalash 
- 
- 
- 
Jami 
7 (min) 
11 (max) 
10 
Demak, unitar korxona transaksiya xarajatlarining eng past umumiy miqdori 
bilan tavsiflanadi. Biroq amalda tarmoq bozoridagi muayyan vaziyat hisobga 
olinishi lozim. Masalan, kapital bozori va fond bozorining rivojlanmaganligi 
kapitalning tarmoqlararo oqimini ta‘minlash uchun xoldingning jozibadorligini, 
kapitalning tarmoq ichida oqimini ta‘minlash uchun esa multidivizional 
tuzilmaning jozibadorligini oshiradi. Bundan tashqari, bitimning xususiyatiga 
qarab har bir parametrga (0 dan 1 gacha) alohida ulush berish zarur. Axborotni 
qidirish xarajatlarining nisbati emas, balki aynan monitoring xarajatlarining nisbati 
hal qiluvchi bo‗lishi mumkin. 

---

316 
11.2. Firmaning balansi uning tarkibi to„g„risidagi
axborot manbai sifatida 
 
Ekspert baholaridan tashqari, transaksiya xarajatlarining nisbiy miqdori va 
tashkiliy tuzilmaning optimallik darajasi haqidagi axborot manbai bo‗lib 
buxgalteriya hisobotlarining, birinchi galda balans hamda foyda va zararlar 
haqidagi hisobot (daromadlar haqidagi hisobot)ning ma‘lumotlari xizmat qilishi 
mumkin. Balansdan foydalanishning bunday yo‗nalishi asosan firmaning kreditga 
layoqatliligini imkoniyatli kreditorlar nuqtai nazaridan baholashga qaratilgan 
moliyaviy tahlilning oddiy texnologiyasidan farq qiladi. 
Institutsional
tahlil uchun 
biz taklif etayotgan balansdan foydalanish metodologiyasi, albatta, to‗liq emas, 
shuning uchun unga nisbatan mutlaq aniq va to‗la-to‗kis xususiyatga da‘vogarlik 
qilmaydigan xomaki variant singari munosabatda bo‗lish lozim.
Buxgalteriya hisobotining institutsional tahlilidagi dastlabki nuqta sifatida 
biz daromadlar haqidagi hisobot asosida aniqlanadigan firma mahsulotini sotish 
narxining tarkibi «axborotning uchta xilini: tashkilotning ichki tafsilotlari haqidagi, 
bozordagi raqobat darajasi haqidagi va firma strategiyasi haqidagi axborotni sintez 
qiladi», degan tezicni qabul qilamiz. Haqiqatdan ham, tannarx tarkibi nafaqat 
ishlab chiqarish va texnologik xarajatlarni, balki tashkilot 
ichida
yuzaga keladigan 
transaksiya xarajatlarini ham aks ettiradi. Ikkinchi tomondan, daromadlar tarkibi 
firma faoliyat ko‗rsatadigan 
tashqi muhit
haqidagi: talabning holati va dinamikasi, 
raqobatchilar tovarlarining narxi va sifati, raqib firmalarning savdo tajovuzkorligi 
darajasi, mazkur sektorda transaksiya xarajatlarining miqdori haqidagi axborotni 
ham o‗zida mujassam etadi. 
Alohida firmaning buxgalteriya hisobotida mujassamlangan axborot o‗z 
o‗zicha kam ma‘lumot beradi: institutsional tahlil uni tarmoq bo‗yicha yoki 
shunday o‗lchamdagi firmalar guruhlari bo‗yicha o‗rtacha ko‗rsatkichlar bilan 
taqqoslashni talab qiladi, chunki gap transaksiya xarajatlarini mutlaq emas, balki 
nisbiy ifodada o‗lchash haqida borayapti. Masalan, Yaponiyada har yili 865 ta 
yirik firmaning o‗rtacha holatga keltirilgan balansi ko‗rsatkichlari hisoblab 

---

317 
chiqiladi (NEEDS – Nikkei Economic Electronic Data System). Aynan o‗rtacha 
holatga keltirilgan balans ma‘lumotlari asosida M.Aoki to‗plangan ishdan 
bщshashda tщlanadigan nafaqalar miqdori firma tomonidan xodimning firma 
uchun o‗ziga xos ko‗nikmalar va bilimlarga ega bo‗lishi uchun sarflanadigan sa‘y-
harakatlarga to‗g‗ri proporsional degan farazdan kelib chiqib, J firmada inson 
kapitali o‗ziga xosligining miqdorini baholashga urindi. Bunday ehtimollikni 
Yaponiya firmalarida chiqarish nafaqalarini shakllantirish tartibotini tahlil qilish 
orqali qabul qilish mumkin. Har bir yangi xodimning kelishi bilan uning nomiga 
maxsus hisobvaraq ochiladi, undagi mablag‗lar summasi ish stajining ortishi va 
ichki iЕrarxiya eshelonlar bo‗yicha harakatlanishga qarab oshadi. Chiqish nafaqasi 
pensiyaga ketishida yoki muddatidan oldin ishdan bo‗shaganida, to‗lanadi 
(ikkinchi holatda xodim katta yo‗qotishlarga duch keladi), bu uni firma tomonidan 
to‗lanadigan yakka pensiyaga yaqinlashtiradi. M.Aoki firmada inson kapitali 
o‗ziga xosligining darajasini to‗plangan chiqish nafaqalari summasining firmaning 
umumiy kapitaliga nisbati sifatida hisoblab chiqiladigan indeks yordamida 
aniqladi. Agar muayyan firma uchun hisoblab chiqilgan bunday indeks 
o‗rtachalashtirilgan balans ma‘lumotlari bo‗yicha hisoblab chiqilgan indeksdan 
ortiq bo‗lsa, u holda firmada inson kapitali o‗ziga xosligining darajasi 
nisbatan
yuqori, va aksincha. 
NEEDSga 
o‗xshash balans har bir mamlakatda ham hisoblab 
chiqilavermasligiga qaramay, istalgan yirik konsalting yoki auditorlik firmasining 
ma‘lumotlar bazasi taqqoslash uchun zarur bo‗lgan axborotni o‗zida mujassam 
etgan. Endi tashkilotning ichki tuzilishi va uning bozor strategiyasi haqida xulosa 
chiqarish imkonini beruvchi indekslarning yig‗indisini batafsil ko‗rib chiqamiz. 
Dastlab balansning umumiy tarkibini va GAAP standartidagi daromadlar haqidagi 
hisobotni yodga olamiz (11.2.1-jadval). 
Aktiv va passiv alohida moddalarining tahlili tashkilotda huquqlarning real 
taqsimlanishi haqida tasavvurga ega bo‗lish imkonini beradi, u rasmiy, ta‘sis 
hujjatlari va aksiyadorlar reЕstrida qayd etilgan taqsimlashga hamma vaqt ham 
mos kelmaydi. 

---

318 
«Xodimlarga ish haqi bo‗yicha qarzdorlik» 
I
1
i
=
«Jami joriy operatsion majburiyatlar» 
I
1
i
indeks korxona xodimlarining qarorlarni qabul qilish jarayoniga ta‘siri 
darajasini aks ettiradi. Banklar, davlat va o‗zaro bog‗liq korxonalar oldidagi qisqa 
muddatli qarzdorlik bo‗yicha ham shunga o‗xshash I
1
i
indekslar hisoblab chiqiladi. 
Agar korxona rahbariyati xodimlar oldidagi majburiyatlarni bajarishni banklar, 
davlat (budjet) va o‗zaro bog‗liq korxonalar oldidagi majburiyatlarni bajarishdan 
ko‗ra ustuvorli deb hisoblasa, u holda bu mehnat jamoasi tomonidan egalik qilish, 
tasarruf etish va daromad olish huquqiga norasmiy egalik qilinishidan dalolat 
beradi. 
«Uzoq muddatli kreditlar: ta‘minlanmagan» 
I
2
=
«Jami uzoq muddatli majburiyatlar» 
Banklar tomonidan korxona ustidan nazorat darajasini aniqlash uchun I
2 
indeksni hisoblab chiqish ham foydali, chunki bank tomonidan garov bilan 
ta‘minlanmagan kreditlar, faqat berilgan kredit qaytarilishining boshqa, norasmiy 
kafolatlari ko‗zda tutilgan hollarda, berilishi mumkin
1
.