Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

 
 

---

358 
XIII BOB. DAVLAT INSTITUSIONAL
TAShKILOT SIFATIDA 
 
13.1. Davlatning funksiyalari
13.2. Davlatning institutsional tabiati 
13.3. Davlatning mohiyati va uning ta‟rifi 
13.4. Davlatning shartnomaviy va ekspluatatorlik konsepsiyasi 
13.5. Davlatning «muvaffaqiyatsizliklari» 
Davlat va davlat tomonidan tartibga solish tabiatining konseptual asoslarini 
tadqiq etish institutsional nazariyada alohida o‗rin tutadi. Bu shu bilan 
izohlanadiki, jahon xo‗jalik tizimi rivojlanishining hozirgi bosqichida iqtisodiy 
rivojlanish va u yoki bu davlatning iqtisodiy asosini shakllantirish yo‗lini 
aniqlashda muhim rol o‗ynovchi mulk huquqlarini taminlash mulk sohasida 
muayyan cheklovlarni belgilash, ushbu cheklovlarga rioya etilishini nazorat qilish 
va mazkur cheklovlar buzilgan hollarda kuch ishlatish monopoliyasiga ega bo‗lgan 
mavjud siyosiy tuzilmaga bog‗liq. 
Shunday qilib, davlat jamiyatda rasmiy qoidalarning shakllanishida katta rol 
o‗ynaydi va bu bilan institutsional muhitning o‗zgarishiga hal qiluvchi ta‘sir 
ko‗rsatadi. 
13.1. Davlatning funksiyalari 
1970-yillarda jahon xo‗jalik tizimida yuz bergan larzalar davlatning 
iqtisodiyotdagi roli va davlatning tabiati to‗g‗risidagi yangi bahs-munozaralarga 
turtki berdi. 
Davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi chegarasi nima bilan 
belgilanadi? Davlatning iqtisodiy sohada ishtirok etishining o‗zi inqiroz sababi va 
iqtisodiy rivojlanish uchun to‗siq hisoblanmaydimi? Agar davlatning aralashuvi 
Еtarlicha samarali bo‗lmasa, buni qanday qilib to‗g‗rilash mumkin? Davlatning 

---

359 
roliga taalluqli bo‗lgan shu va boshqa savollarga javob qidirish bilan turli ilmiy 
maktablar va yo‗nalishlar iqtisodchilarining aksariyati band. 
Davlat tomonidan tartibga solish sohalari to‗g‗risidagi masala eng bahs-
munozarali bo‗lib, biz ushbu paragrafda unga javob topishga urinib ko‗ramiz. 
Adam Smit 18-asrning ikkinchi yarmidayoq davlatning asosiy majburiyatlari 
doirasini belgilab berdi: 
- birinchidan, jamiyatni kuch ishlatish va boshqa mustaqil jamiyatlarning 
bostirib kelishidan himoyalash; 
- ikkinchidan, imkon qadar, jamiyatning har bir a‘zosini adolatsizlikdan va 
uning boshqa a‘zolari tomonidan jabrlashdan himoyalash yoki yaxshi adolat 
hukmini o‗rnatish; 
- uchinchidan, ularni barpo etish va saqlab turish alohida shaxslar yoki 
kichik guruhlar manfaatlari yo‗lida amalga oshirilmaydigan muayyan ijtimoiy 
inshootlar va ijtimoiy muassasalarni barpo etish va saqlab turish, chunki ulardan 
keladigan foyda hech qachon alohida shaxslar yoki kichik guruhlarga xarajatlarni 
to‗lay olmaydi, lekin ko‗pincha xarajatlarni katta jamiyatga ortiqcha to‗lashi 
mumkin
1
. 
Ikki asrdan ortiq vaqt o‗tgan bo‗lishiga qaramay, mazkur tasnif davlat 
faoliyati sohalarining asosiy ma‘nosini aks ettiradi. 
Yangi institutsional maktabning hozirgi vakillari davlat intervensionalizmini 
iqtisodiy asoslashni bozorning nuqsonlarida yoki nochorligida ko‗rmoqda. Yangi 
institutsionalistlarning hozirgi talqinida davlatning
 
funksiyalari quyidagilardan 
iborat: 
-
mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish: 
transaksiya 
xarajatlari nolga teng bo‗lmagan taqdirda mulkchilik huquqlarining taqsimlanishi 
resurslardan foydalanish samaradorligiga ta‘sir ko‗rsatadi; 
-
axborot bilan almashish tarmoqlarini barpo etish: 
muvazanatli narx 
bozor ishtirokchilariga past xarajatli va kam buzib ko‗rsatilgan axborot bilan 
1
Смит А. Исследование о природе и богатстве народов – М.: Лекиздат, 1935. –С. 231. 

---

360 
almashish imkonini beruvchi rivojlangan axborot infratuzilmasi bazasida 
shakllanadi; 
-
o‗lchash va tortish standartlarini ishlab chiqish:
davlatning ushbu 
yo‗nalishdagi faoliyati almashinadigan tovarlar va xizmatlar sifatini o‗lchash 
xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi, yanada keng ma‘noda esa universal 
chora-tadbirlar jumlasiga davlat tomonidan pul muomalasining tashkil etilishi ham 
kiradi, chunki almashuvning universal tadbir – pulning eng muhim funksiyalaridan 
biri; 
-
tovarlar va xizmatlar bilan jismoniy almashish tarmoqlari va 
mexanizmlarini barpo etish:
bozor infratuzilmasi nafaqat axborot bilan almashish 
tarmoqlarini, balki tovarlar va xizmatlarning jismoniy harakatlanishi tarmoqlari 
(transport tarmoqlari, savdolar uchun uyushgan maydonchalar va h.k.)ni o‗z ichiga 
oladi; 
-
huquqni muhofaza qilish faoliyati va nizolarda «uchinchi» tomon 
rolini bajarish:
shartnomalarni bajarishda kutilmagan holatlarning paydo bo‗lishi 
sharnoma tomonlarining ulardan opportunistik foydalanishidan kafolatlash uchun 
«uchinchi» tomon (sud)ning aralashuvini talab qiladi; 
-
sof ijtimoiy farovonlikni yaratish
«chiptasiz» muammosini keltirib 
chiqaradi, bu uni moliyalash uchun davlat tomonidan majburlov choralaridan 
foydalanishni talab qiladi (birinchi navbatda mudofaa, keyin sog‗liqni saqlash va 
ta‘lim singari ijtimoiy farovonlikni yaratish)
1
(qarang:13.1.1-rasm). 
1
Олейник А. Институциональная экономика. – М.: ИНФРА-М, 2000. –С. 344-345.

---

361 
-