Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

14.2. «Shartnomaviy» davlat tushunchasi 
Shartnomaviy davlatning qisqacha ta‘rifi shunday bo‗ladi: bu – faqat unga 
fuqarolar tomonidan topshirilgan huquqlar doirasida va ularning manfaatlari 
yo‗lida kuch ishlatish monopoliyasidan foydalanuvchi davlat, fuqarolar esa 
soliqlarni to‗lashga majburiyat deb emas, balki o‗z zimmasiga ixtiyoriy ravishda 
olingan majburiyat sifatida qaraydi. Boshqacha aytganda, davlatning roli ularda 
mulkchilik huquqlarini himoya qilishni davlat ixtiyoriga topshirish qulay 
bo‗ladigan bitimlar doirasi bo‗yicha kafil roli bilan chegaralanadi. Transaksiya 
xarajatlari nolga teng bo‗lmagan taqdirda, mulkchilik huquqlarini himoya qilish 
funksiyasidan tashqari, davlat Kouz nazariyasida yoritilgan huquqlarning optimal 
taqsimlanishini ko‗zda tutgan holda ularni tafsirlash jarayoniga ham aralasha 
boshlaydi. Shunday qilib, shartnomaviy davlatning maqsadi huquqlarni ularni 
optimal tarzda tasarruf etishga qodir bo‗lgan iqtisodiy sub‘yektlar qo‗liga 
topshirish asosida mulkchilik huquqlarining jamiyatning umumiy daromadini 
oshiradigan tarzda taqsimlanishiga erishishdan iborat. Qanday sharoitda 
shartnomaviy davlat mavjud bo‗ladi?(qarang: 14.2.1-rasm). 

---

383 
14.2.1-rasm. Shartnomaviy davlat mavjudligining shartlari 
1.
 
Davlat faoliyatining aniq konstitutsiyaviy doiralarining mavjud 
bo‗lishi.
Konstitutsiyada shaxslar tomonidan davlatga topshiriladigan va hech bir 
sharoitda begonalashtirilishi mumkin bo‗lmagan huquqlar eksplitsit tarzda 
kelishilgan. Bundan tashqari, davlat apparatining o‗zi ular asosida faoliyat 
ko‗rsatadigan me‘yorlar aniq ifodalangan
1
. 
2.
 
Fuqarolarning davlat faoliyatida ishtirok etishi mexanizmlarining 
mavjud bo‗lishi. 
Fuqarolar davlat faoliyatida ishtirok etishining siyosiy 
1
Тамбовцев В. Государство и переходная экономика: пределы управляемости. – М.: 1997 - 
С. 80-81. 
Shartnomaviy davlat mavjudligining 
shartlari 
Davlat faoliyatining aniq 
konstitutsiyaviy doiralarining 
mavjud boʼlishi. 
Fuqarolarning davlat faoliyatida 
ishtirok etishi mexanizmlarining 
mavjud boʼlishi. 
Mulkchilik huquqlarini 
taqsimlashning asosiy 
muqobil mexanizmi 
sifatida bozor institutining 
mavjud boʼlishi 
Mulkchilik huquqlarini 
tafsirlash va himoya qilish 
muqobil mexanizmlarining 
mavjudligi. 

---

384 
mexanizmlari jumlasiga demokratik tartibotlar kiradi. Biroq demokratiya 
me‘yorlari o‗z o‗zicha Еtarli emas, ular fuqarolar ishtirokining barqaror 
an‘analariga tayanishi lozim, ular ba‘zan fuqarolarning umumiy farovonlikning 
o‗sishini ta‘minlashdagi roli tufayli ijtimoiy kapital deb ataladi. Iqtisodiy sohada 
fuqarolar ishtirokining an‘analari alohida firmalar darajasida o‗zini o‗zi 
boshqarishni rivojlantirish shaklini qabul qiladi. Ish o‗rnidagi demokratiya 
umuman jamiyatni demokratlashtirishning unsuri hisoblanadi: inson, agar u 
davlatni demokratik boshqarishda faol ishtirok etishga intilsa, o‗zining kundalik 
turmushida demokratik o‗zini o‗zi boshqarish tajribasiga ega bo‗lishi lozim. 
3.
 
Mulkchilik huquqlarini taqsimlashning asosiy muqobil mexanizmi 
sifatida bozor institutining mavjud bo‗lishi
. Davlat mulkchilik huquqlarining 
bozorda nolli transaksiya xarajatlari chog‗ida erishilishi mumkin bo‗lgan tarzda 
taqsimlanishiga erishishni ko‗zlaydi. Shuning uchun davlat vaqti-vaqti bilan 
bozorga taqqoslanmagan holda faoliyat ko‗rsata olmaydi. 
4.
 
Mulkchilik 
huquqlarini 
tafsirlash 
va 
himoya 
qilish 
muqobil 
mexanizmlarining mavjudligi.
«Ovoz»dan foydalanish, ya‘ni fuqarolarning 
davlatning faoliyatida ishtirok etishi bilan bir qatorda «chiqish» - shaxslarning 
shartnomalar bajarilishining boshqa kafillariga murojat etishining muqobil 
variantlari ham mavjud bo‗lishi kerak. Muqobil kafillar sifatida boshqa davlatlar, 
davlatni nazorat qiluvchi guruhga muholifat, mafiya, ijtimoiy guruh, hakamlar 
sud‘yasi ishtirok etishi mumkin. Subinstitutlar qanchalik takomillashgan bo‗lsa, 
davlat shunchalik kam darajada erkinlikka ega, umumiy daromadning shunchalik 
katta ulushi fuqarolarning qo‗llariga tegadi. Shu nuqtai nazardan bir davlat 
mintaqalari o‗rtasidagi hamda davlatlar o‗rtasidagi migratsion oqimlar insonlarning 
samarasiz davlat apparatiga qarshi ovoz berish istagini aks ettiradi. Umuman 
olganda mulkchilik huquqlarini tafsirlash va himoya qilish mexanizmlarining 
«bozori» haqida gapirish mumkin. Ushbu bozorda shaxslar nafaqat muayyan 
jamiyat doirasidagi mavjud muqobil variantlar o‗rtasida tanlaydi, balki boshqa 
mamlakatlarda mavjud bo‗lgan, tarixda yoki nazariyada mavjud bo‗lgan muqobil 
variantlarni ham hisobga olishadi. Sharqiy Еvropa mamlakatlarida bunday bozor 

---

385 
ayniqsa yaqqol ifodalangan: ushbu bozorning davlatni uning shartnomalarning 
muqobil kafillari bilan raqobatlashishi jarayonida isloh qilishdagi roli o‗ta muhim.